Chuyện về ngôi nhà mồ dị kỳ (Bài 2): Hảo hán nơi núi rừng

03/09/2009 14:20 GMT+7 | Phóng sự

(TT&VH Cuối tuần) - Chúng tôi bước vào căn nhà mái bằng cao ráo đang xây dở dang của Briu Ngà lúc trời vẫn mưa. Đây là địa phận thôn A’Liêng, xã A Ting - huyện Đông Giang. Đợi một chút thì Briu Ngà tóc xoăn cởi trần, xăm xăm đội mưa đi về. Trên gương mặt ngăm ngăm của anh để một hàng ria Cô - dắc trông rất ngạo nghễ. Trên ngực Briu Ngà còn xăm một vòng tròn, có dấu cộng to ở giữa và ba chữ: Tài - Trí - Dũng... rất ngông. Thế nhưng, trái ngược với vẻ bên ngoài bặm trợn phong trần, Briu Ngà là người rất giản dị, cởi mở, anh hồ hởi kể cho chúng tôi nghe nguồn gốc của ngôi nhà mồ kỳ dị do chính mình làm ra này...

Con rể làm nhà mồ cho bố vợ

Briu Ngà, sinh năm 1962, ở Khu 7 huyện Hiên cũ, giáp biên giới Lào. Cả gia đình anh chuyển xuống xã A’Ting này năm 1984. Ngà là anh cả trong gia đình có sáu anh chị em. Năm 1985 anh cưới vợ. Đám cưới của người C’tu rất tốn kém, phải cưới ba lần. Lần cưới thứ nhất tuy đã linh đình, nhưng mới là bước “báo cáo” để đôi vợ chồng trẻ về ở với nhau. Chưa phải đã xong, chàng rể phải mời nhà gái “ăn trâu” một lần nữa mới đích đáng (ngả thịt hẳn một con trâu). Cuối cùng là khi có con đầu lòng thì phải mổ tiếp mấy con heo khao nhà gái nữa mới hết thủ tục.

Nhưng thế vẫn chưa phải là chàng rể đã hết nghĩa vụ. Phong tục của người C’tu còn một nhiệm vụ khó khăn cuối cùng. Đó là việc chàng rể tự tay làm một ngôi nhà mồ cho bố vợ mới thực là trọn vẹn. Người con rể nào làm được việc ấy mới là giỏi nhất, có thiện tâm nhất. Người C’tu bảo rằng con rể cho trâu cho ché cũng không bằng làm nhà mồ cho bố vợ (con trai lại không làm nhà mồ cho bố mình).

Nhà mồ C'tu do Briu Ngà dựng tại Bảo tàng Dân tộc học

Ông Đinh Văn Đeng, bố vợ của Briu Ngà tuổi càng gần đất xa trời thì càng hay kể cho con rể nghe về những ngôi nhà mồ ông từng được thấy hồi nhỏ (người C’tu không có họ Đinh, bố mẹ ông Đeng bị thực dân Pháp giết từ khi ông còn bé nên ông quên mất họ, lớn lên ở lẫn với người xuôi bèn lấy họ của người dưới xuôi) . Ước mong của ông là được nằm yên nghỉ trong những căn nhà mồ như thế. Nhưng để làm nhà mồ có nhiều cái khó. Cái khó thứ nhất là... trâu bò thật. Người C’tu kiêng không dám khắc hình trâu trên mái nhà mồ nếu như không có... trâu thật để thịt trong đám ma. Muốn khắc bao nhiêu trâu thì phải chuẩn bị sẵn từng ấy con trâu thật. Làm nhà mồ càng to, đám ma càng phải to mới tương xứng. Để dành cho đám ma của mình, ông Đeng đã có được hai con bò, một con trâu, năm con heo... (cũng bởi lý do tốn kém thế mà người ta hiện nay ít người dám làm nhà mồ). Cái khó thứ hai là phải có một người đục đẽo giỏi, vừa có tài thợ mộc, vừa có tay nghề điêu khắc để tạc tượng. Sau mấy mươi năm không ai làm nhà mồ, số thợ giỏi gần như không có. Cửa ải khó khăn thứ nhất thì ông Đeng đã dành dụm tiền nong cả đời để chuẩn bị thì được rồi.

Còn cái khó thứ hai là tay ông không khéo, không thể làm nổi. Ông đem chuyện này tâm sự với con rể. Và với chàng rể đã dám xăm lên ngực mình ba chữ Tài - Trí - Dũng thì chuyện làm nhà mồ nào có đáng kể gì! Kể cả dù trước đây Briu Ngà tuy khéo tay, nhưng... chưa bao giờ biết đục tượng. Ông Đeng lấy than vạch những cái hình nhà mồ ông nhớ trên nền đất và lấy que làm mô hình nho nhỏ cho con rể xem. Briu Ngà cứ theo những hình ấy mà teng ping (làm mộ). Anh dùng một chiếc rìu (gọi là chu) và một con dao nhỏ (gọi là tr’pia) để làm từng thứ một. Đầu tiên là cái Hjooc, tức là cái hòm bỏ xác, thì khá dễ. Đến cái donch’na, tức là cái mâm cơm cúng, vẫn chưa khó. Nhưng tới cái k’diêu, tức là cái bộ đòn khiêng, thì là cả một vấn đề. Bởi ông Đeng vẽ ra cơ man nào là hình điêu khắc. Có cái thì đục như phù điêu, có cái thì đục xuyên qua như chạm lộng. Hình rau dớn, trâu húc nhau, người cưỡi ngựa, cưỡi rồng, người ngồi khóc. Ở giữa thì có chim Tring, bốn đầu đòn là hình người đánh trống đánh chiêng. Bốn cái trụ là hình bốn người ngồi dâng rượu, thuốc lào, cơm, trầu cau, chim Tring... cho vong trong mộ. Mất cả năm trời Briu Ngà mới làm xong cái phần k’diêu này. Cuối cùng mới là cái Ping - achua. Tức là phần thân và mái nhà mồ. Hai đầu hồi và hai đầu mái trước chạm bốn cái đầu trâu rất kỳ công trông như thật. Mái cũng lợp bằng gỗ dựa trên sáu thân cột. Ngôi nhà mồ dành cho ông Đeng làm nơi an nghỉ cuối cùng cũng được Briu Ngà hoàn thành sau hai năm cật lực, và chỉ bằng gỗ ghép chốt lại chứ không hề có một chiếc đinh nào.

Ông Đeng mừng hơn bắt được vàng nên lúc con rể làm xong nhà mồ thì ông lại thấy... khỏe ra. Ông đem cả cái nhà mồ vào trong buồng ngủ, và cứ nằm trong đó thay giường. Sau 5 năm ngủ sống trong nhà mồ, ông mới mất. Trước khi chết, ông cụ không cho chôn ngay trong nhà mồ mà dặn chôn ông trong áo quan bên cạnh mồ ngoài một năm, sau đó mới chuyển sang nhà mồ này. Đám ma của ông Đeng hoành tráng nhất vùng, cả làng ăn sáu ngày sáu đêm, hết khoảng 50 triệu tiền trâu bò lợn gà vào đầu những năm 1990 (tính ra bây giờ ngót nghét 300 triệu)...

Sẽ làm nhà Gươl to nhất huyện...

Tính ra từ khi ngôi nhà mồ hoàn tất, nó đã được hơn 20 tuổi, cũng gần từng ấy năm trải mưa gió trên sườn đồi. Nó chỉ bị bạc màu đi chứ chưa hỏng vì Briu Ngà làm toàn bằng gỗ S’riêng (gỗ Thọ) và gỗ Trai, là hai loại gỗ cực tốt. Hoàn thành xong ngôi nhà mồ này, Briu Ngà cũng nổi tiếng khắp huyện Hiên (tên cũ của huyện Đông Giang) về cả... tài và đức! Đối với người C’tu, anh có thể tự hào là chàng rể giỏi nhất, ngay cả những người có quan chức hay học hành đỗ đạt cao cũng không bằng.

Nghe xong câu chuyện, chị bạn cùng đoàn quay sang nói vui với mọi người: Nếu phải làm bố vợ, tôi cũng xin làm bố vợ người C’tu, chứ không làm bố vợ người Kinh để “phải đấm” đâu.

Cách đây vài năm, cán bộ Bảo tàng Dân tộc học trong quá trình sưu tầm nhà mồ C’tu đã mỏi chân đi khắp hai huyện Hiên, Giàng là địa bàn của dân C’tu ở Quảng Nam mà không tìm thấy một ngôi nhà mồ nào. Cuối cùng họ được nghe về cái Ping quanh Đen của Briu Ngà và... lác mắt khi đến nơi, vì tìm thấy một cái nhà mồ duy nhất bằng gỗ, mà lại đẹp kỳ lạ, một tác phẩm kiến trúc - điêu khắc cực độc đáo như vậy. Họ đặt anh làm ngay một ngôi nhà mồ y hệt như vậy để chuyển ra Bảo tàng lưu giữ. Lần này thì Briu Ngà không phải mò mẫm nữa, anh làm ngôi nhà mồ thứ hai hết đúng một năm. Sau đó cùng sáu người chuyển gỗ ra Hà Nội lắp ráp. Bảo tàng trả công anh 45 triệu đồng (năm 2006).

Nói chuyện với Briu Ngà, thấy chàng hảo hán này rất khoái... dựng những công trình số một. Ngoài tài năng làm nhà mồ “nhất” ra. Anh từng dựng một căn nhà gỗ to nhất xã. Ở nhà gỗ mãi chán, nên anh dỡ bỏ để xây căn nhà mái bằng hiện cũng đang to nhất khu này. Thôn A’ Liêng đang định dựng nhà Gươl, đội thợ dựng nhà Gươl chắc chắn phải do Briu Ngà lãnh đạo. Và anh thổ lộ sẽ dựng nhà Gươl gỗ truyền thống to cao, nhiều điêu khắc nhất cái huyện này, mọi người cứ chờ đấy mà xem...

Chuyên mục nằm trong khuôn khổ dự án truyền thông với sự hợp tác của công ty ô tô Ford Việt Nam, nhằm tìm kiếm, khẳng định những di sản quý giá đang trong tình trạng “báo động” về sự mai một cũng như những giải pháp khả thi để gìn giữ và tôn vinh các di sản văn hóa Việt Nam.

Ngay từ bây giờ, hãy lên tiếng với những di sản văn hóa xung quanh bạn đang có nguy cơ mai một! Mọi thông tin xin gửi về Tòa soạn báo TT&VH Cuối tuần hoặc gọi số ĐT: 0912227397.

Vũ Lâm