“Bão” Hồ thiên nga sân khấu thế giới

(TT&VH Cuối tuần) - Sau thành công của bộ phim Thiên nga đen (Black Swan) công chúng hiện đang có nhu cầu xem lại những phiên bản khác nhau từ vở ballet Hồ thiên nga của nhà soạn nhạc P.I.Tchaikovsky hơn bao giờ hết. Ballet Hồ thiên nga đang được đón chào ở nhiều nơi.

Kín lịch

Nữ diễn viên Natalia Bessmertnova, một vẻ đẹp rất thiên nga

Tuy nhiên, các nhà hát ballet hàng đầu New York hiện đều đang không có những dàn dựng xứng đáng với vở ballet cổ điển này. Cho dù, nếu nhìn kỹ thì vẫn phát hiện ra những sai sót rõ ràng trong dàn dựng của Nhà hát Bolshoi (trong một buổi biểu diễn hôm 19/6 vừa qua) và của cả Nhà hát Vũ kịch Sadler’s Wells (trong ba buổi biểu diễn vào mùa Xuân vừa rồi). Tuy nhiên, cần phải biết rằng cả hai dàn dựng đó có những giá trị hết sức nghiêm túc, trong khi dàn dựng của các nhà hát hàng đầu của Mỹ, nói như cây bút bình luận nghệ thuật của nhật báo uy tín New York Times, chỉ đơn giản là tầm thường hóa vở ballet này.

Tuy nhiên vẫn có những nhân vật lóe sáng hiếm hoi. Khi Sara Mearns múa vai thiên nga đen - trắng Odette-Odile ở Nhà hát New York City Ballet, cô đã khiến người xem không một chút nghi ngờ rằng cô như thể đang đối mặt với số phận của mình. Cô đã làm cho vũ đạo vừa thân mật, gần gũi vừa hoành tráng ở mức độ gần như phi thường, giống như một bộ phim đang đến hồi gay cấn và nghẹt thở. Trong khi đó, ở nhà hát ballet Mỹ, thiên nga trắng do Gillian Murphy thể hiện đã lan tỏa một sức mạnh đưa cô lên một tầm cao mới. Trong phần coda (đoạn cuối) ở màn hai cô đột nhiên thêm một động tác xoay tròn ba vòng trên một chân mềm mại bất ngờ khiến khán giả nín thở. Điều này không chỉ thể hiện sự điêu luyện của diễn viên, mà còn vì tính đúng đắn bất ngờ của nó: nó tỏa ra thứ ánh sáng cao hơn ánh sáng của thiên nga trắng Odette. Thành phố New York quả là may mắn khi có các nghệ sĩ tầm cỡ như Gillian Murphy và Sara Mearns. Chỉ có điều, thật tệ là họ phải múa trong các phiên bản dàn dựng một cách… lòe loẹt. Xem những phiên bản đương đại này không khỏi khiến người ta nhớ tới phiên bản được xem là “kinh điển” của vở ballet này cách đây hơn một thế kỷ.

Trở về quá khứ

Khi bắt đầu viết Hồ thiên nga, P.I.Tchaikovsky đã là một nhà soạn nhạc nổi tiếng mặc dù vẫn còn rất trẻ. Tchaikovsky viết vở ballet đầu tiên của mình theo đơn đặt hàng của Nhà hát Lớn, một phần cũng do nhuận bút khá cao so với thời bấy giờ - 800 rúp. Mặc dù là một người yêu thích ballet, nhưng nhạc sĩ vẫn cho rằng ballet “không có được sự tồn tại vững chắc”. Bởi những vở ballet hồi đó không trụ trên sân khấu được lâu, còn âm nhạc trong những vở ballet thì ngay từ đầu đã không đặt mục đích trở thành âm nhạc nghiêm túc.

Chỉ tiếc rằng năm 1877, khi Hồ thiên nga được trình diễn lần đầu tiên trên sân khấu Moskva thì chẳng có nhà biên đạo nào hiểu được tác giả và có thể ở ngang tầm những tư tưởng của nhà soạn nhạc. Khi đó Julius Reizinger, biên đạo múa của Nhà hát Lớn đã rất chăm chỉ, cần mẫn thử đem những giải pháp sân khấu của mình để minh họa cho kịch bản văn học. Reizinger sử dụng âm nhạc như truyền thống - âm nhạc chỉ là phần nền nhịp điệu. Kết quả là Hồ thiên nga đã thất bại nặng nề và bị quên lãng trong một thời gian khá lâu.

Hồ thiên nga tái sinh sau đó hơn 10 năm. Năm 1893, sau khi nhà soạn nhạc vĩ đại đã qua đời - tại một buổi trình diễn âm nhạc tưởng nhớ Tchaikovsky, Lev Ivanov, một biên đạo múa Peterburg đã cho trình diễn trước công chúng hồi hai của vở ballet, hồi múa “thiên nga” trong phương án biên đạo của mình. Lúc bấy giờ Lev Ivanov là một biên đạo múa khiêm tốn của Nhà hát Mariinsky, người luôn luôn là cái bóng của bậc thầy biên đạo Marius Petipa lừng danh. Vốn rất yêu những nhạc phẩm của Tchaikovsky, Ivanov đã cảm nhận rất sâu sắc và tinh tế thế giới cảm xúc của vở ballet này, và đã sáng tạo ra một bản giao hưởng vũ đạo tương tự “những bài ca chân thành” của Tchaikovsky. Đã hơn 100 năm trôi qua kể từ ngày ấy, nhưng “bức tranh thiên nga” do Ivanov biên đạo vẫn còn có thể nhìn thấy trong bất kỳ dàn dựng cổ điển nào của Hồ thiên nga.

Chính Ivanov đã sáng tạo nên hình ảnh những cô gái trắng bị phù phép với đôi tay bắt chéo trên bộ váy ballet và mái đầu cúi thấp - ngay trong tư thế ấy người ta đã đoán ra hình bóng một con chim xếp cánh. Ivanov đã tìm ra cho các nữ diễn viên ballet dáng vẻ và sự uy nghi uyển chuyển của từng chuyển động, bắt những đôi tay hát lên thành nhạc - và ngay lập tức trước mắt mỗi khán giả xuất hiện hình tượng những bài hát buồn bã kéo dài, những dàn đồng ca trầm mặc của những nàng tiên cá, những cánh đồng vô tận và thiên nhiên giản dị của phương bắc. Và tâm hồn Nga đã được thổi vào câu chuyện của Siegfried, chàng Hoàng tử Đức và Nữ hoàng thiên nga với cái tên Pháp, Odette.

Biên đạo lừng danh Marius Petipa nhận ra ngay giá trị giải pháp tuyệt vời của Ivanov và đề nghị Ivanov cùng biên đạo dàn dựng trọn vẹn vở ballet. Petipa và nhạc trưởng Richard Drigo bắt đầu từ bản tổng phụ, còn Modest Tchaikovsky, em trai của nhạc sĩ, biên tập lại. Marius Petipa biên đạo những cảnh dạ vũ và hội hè của cung đình. Ông đã để thiên nga trắng Odette tương phản với thiên nga đen Odile - sự mệt mỏi bi thương tương phản với sự quyến rũ mạo hiểm và sự xảo trá dịu dàng. Điệu múa trầm mặc của đàn thiên nga đối lập với những đan xen phức tạp của những điệu Valse cung đình và sự náo nhiệt rực rỡ của những điệu múa Hungary, Ba Lan, Tây Ban Nha, Italia và Nga.

Lần đầu tiên nền ballet Nga nhận được một vai nữ do hai nhà biên đạo múa cùng sáng tạo - vai diễn kép Odette-Odile, vai diễn luôn luôn là ước mơ của bất kỳ nữ diễn viên ballet nào, đồng thời cũng là hòn đá thử vàng đối với những khả năng kỹ thuật và nghệ thuật của diễn viên ấy. Người đầu tiên đóng vai Odette-Odile trong vở kịch của Petipa - Ivanov là nữ diễn viên ballet người Ý Pierina Lenhiani. Diễn viên này đã khiến công chúng phải kinh ngạc vì một màn ảo thuật trước giờ họ chưa từng thấy, màn ảo thuật mà đến tận ngày nay vẫn làm cho trí tưởng tượng của công chúng, kể cả những khán giả đầy kinh nghiệm lẫn những khán giả chưa hề xem ballet phải hồi hộp - 32 fuette - 32 động tác xoay tròn trên một chân liên tiếp. Và chính trong Hồ thiên nga Petipa đã làm cho màn ảo thuật này trở thành đặc trưng thuyết phục của hình tượng.

Từ sau buổi trình diễn năm 1895, Hồ thiên nga đã được thừa nhận là đỉnh cao trữ tình của nhà hát ballet và đã được dàn dựng rất nhiều lần, tại nhiều nhà hát trên thế giới. Có những dàn dựng với ý đồ nghệ thuật nghiêm túc và những tìm tòi mới, cũng có những dàn dựng lòe loẹt làm tầm thường hóa vở ballet kinh điển này.

Hồ thiên nga có giá trị bền vững trong lòng người Nga kể cả trong những thời khắc khó khăn năm 1991 khi chính quyền Xô Viết sụp đổ. Thời điểm ấy, hai kênh truyền hình quốc gia Liên Xô chỉ phát đúng các chương trình tin tức và chiếu đi chiếu lại bộ phim-ballet Hồ thiên nga do nữ diễn viên Natalia Bessmertnova múa vai chính thời kỳ hoàng kim của mình. Bởi thế, sau đó truyền hình Nga không dám phát sóng vở ballet này, bởi nhiều người lại xem đó là tín hiệu… đảo chính.

Lưu Hải Hà