201 năm ngày sinh của Dostoevsky: Nhìn lại kiệt tác 'Tội ác và Sự trừng phạt' qua bản dịch mới

Thời gian luôn là nhà phê bình đáng tin cậy về các tác giả cũng như các tác phẩm. Với Dostoevsky (11 tháng 11, 1821 - 9 tháng 2, 1881), hơn 200 năm sau ngày sinh của ông, một bản dịch mới cuốn Tội ác và Sự trừng phạt vừa được ra mắt độc giả Việt Nam và tiếp tục được chào đón nồng nhiệt.

Sự ra đời

Ý tưởng ban đầu về Tội ác và Sự trừng phạt được Dostoevsky định hình từ năm 1863, tuy nhiên nhà văn chỉ bắt đầu viết nó từ năm 1865 và hoàn thành vào năm 1866, cách đây 156 năm.

Vào tháng 9 năm 1865, Dostoevsky đề nghị về dự án viết Tội ác và Sự trừng phạt với Mikhail Katkov - chủ tạp chí Người đưa tin Nga (Русский вестник, 1856-1906). Hai phần đầu tác phẩm được Dostoevsky gửi cho Katkov vào tháng 12 năm 1865 và sau đó, trong suốt năm 1866, tác phẩm được đăng lần lượt lên tạp chí này. Một chi tiết đặc biệt kỳ lạ: cũng trong thời gian này, cũng trên tạp chí này, đã đăng tiểu thuyết "Война и мир" của Tolstoy, vẫn được biết đến ở Việt Nam với cái tên Chiến tranh và hòa bình.

Vào thời Dostoevsky, nhiều tiểu thuyết được xuất bản theo cách thức như vậy: trước tiên chúng sẽ được viết và đăng dần lên một tạp chí văn học, sau đó, khi đã hoàn thành, tác giả sẽ chỉnh sửa lại lần cuối và cho xuất bản dưới dạng sách. Việc này đem lại thu nhập thường xuyên cho tác giả và cũng giúp tờ báo có được độc giả, nhất là khi tác phẩm được đăng là của những nhà văn nổi tiếng.

Hai phần đầu của Tội ác và Sự trừng phạt được in vào tháng 1 và tháng 2 năm 1866, các phần sau bị Katkov đình lại do vụ mưu sát Sa Hoàng Alexander II của Dmitry Karakozov. Có lẽ do Karakozov cũng là một sinh viên chưa học xong như Raskolnikov và việc cho in những tác phẩm có liên quan dù mơ hồ đến sự kiện chính trị chấn động ấy sẽ rất rủi ro với tờ báo của Katkov. Thực ra đây cũng không phải sự trùng hợp duy nhất giữa Tội ác và Sự trừng phạt với thực tế: ngay trước khi nó được xuất bản, một sinh viên Moskva tên là Danilov đã giết một người cho vay nặng lãi cùng với người hầu của ông ta. Tội ác này được bàn luận rất nhiều trên báo chí thời đó.

Việc đăng các phần tiếp theo của tác phẩm được tiếp tục vào tháng 4 và kéo dài đến tháng 12 cùng năm. Tuy nhiên, đến tháng 6, Fyodor Stellovsky (1826-1875) nhắc Dostoevsky về cam kết của ông vào năm trước (1865) về việc sẽ viết xong cho ông ta một tiểu thuyết trước tháng 11.

Trước sức ép tài chính của chủ nợ, Dostoevsky đã quyết định làm một việc không tưởng là cùng lúc viết hai tiểu thuyết. Cuốn thứ hai, được viết để tuân thủ thỏa thuận đã ký với Fyodor Stellovsky, có cái tên là Игрок (Con bạc). Nhằm đẩy nhanh tốc độ sáng tác, ông đã thuê một cô gái trẻ, kém ông 25 tuổi, để ghi tốc ký. Con bạc được hoàn thành chỉ trong vòng một tháng. Sự kiện này cũng làm thay đổi cuộc đời ông: Anna Snitkina, cô gái trẻ này, trở thành vợ của nhà văn và sinh con cho ông.

Như vậy, chỉ trong vòng chưa đầy 2 năm, Dostoevsky đã hoàn thành 2 tiểu thuyết. Vào năm 1867, sau một số chỉnh sửa đáng kể, Dostoevsky cho xuất bản Tội ác và Sự trừng phạt dưới dạng 2 tập. Những năm sau đó, Dostoevsky đã sáng tác 4 tiểu thuyết còn lại trong bộ sách 5 cuốn nổi tiếng của ông: Идиот (Thằng ngốc), Бесы (Những con quỷ), Подросток (Thiếu niên) và Братья Карамазовы (Anh em nhà Karamazov).

Tội ác và Sự trừng phạt ở Việt Nam

Bản thân Dostoevsky là một nhà văn gây nhiều tranh cãi ngay cả ở Liên bang Xô viết trước đây. Văn chương của ông không hề dễ hiểu, và nhiều tác phẩm, đặc biệt là Tội ác và Sự trừng phạt — chính là kinh điển của Chủ nghĩa hiện sinh. Do đó cũng không có gì bất ngờ khi các tác phẩm của ông gặp nhiều trắc trở khi xuất bản ở một số quốc gia.

Tuy nhiên, ở Việt Nam, các tác phẩm của Dostoevsky – trong đó có Tội ác và Sự trừng phạt – sớm được dịch và phát hành rộng rãi, tạo ảnh hưởng rất lớn tới nhiều độc giả cũng như nhà văn trong nước. Dù vậy, phần đa các tác phẩm đều được chuyển ngữ từ tiếng trung gian.

Gần đây, Tội ác và Sự trừng phạt mới lần đầu đến với độc giả Việt Nam qua bản dịch trực tiếp từ bản gốc tiếng Nga. Bản dịch này thuộc về dịch giả Thiên Lương, chắc chắn sẽ hạn chế được cảnh "tam sao thất bản" hơn so với việc dịch từ ngôn ngữ trung gian. Bản thân dịch giả Thiên Lương là người đã chuyển ngữ thành công nhiều kiệt tác của những văn hào hàng đầu thế giới như Vladimir Nabokov, James Joyce, Oscar Wilde, F. Scott Fitzgerald và nay là Fyodor Dostoevsky. Dịch giả cũng có thời gian dài sinh sống tại Peterburg – nơi ra đời của Tội ác và Sự trừng phạt. Bản dịch được NXB Văn học biên tập và xuất bản, hiện đã bán hết 1.000 bản bìa cứng có chữ ký dịch giả trong lần xuất bản đầu tiên, cho thấy sự quan tâm lớn của độc giả với tác phẩm kinh điển này.

Có thể nói, 201 năm sau khi Dostoevsky ra đời, các kiệt tác của ông nói chung và Tội ác và Sự trừng phạt nói riêng vẫn sừng sững trên đỉnh cao văn đàn thế giới, và đọc Dostoevsky chính là cuộc thám hiểm trèo lên một đỉnh núi sừng sững mà mọi trí thức đều muốn vượt qua.

Bản dịch mới Tội ác và Sự trừng phạt cũng có thể coi là bước đột phá vào mảng dịch lại các tác phẩm văn chương kinh điển của Nga, từ chính tiếng Nga vốn rất đẹp, phong phú và huyền bí, đáp ứng đòi hỏi ngày một cao của độc giả hiện nay về các bản dịch.