Trong bối cảnh quan hệ Việt Nam và Pháp ngày càng phát triển sâu rộng trên nhiều lĩnh vực, vai trò của văn hóa trong việc kết nối hai quốc gia trở nên nổi bật hơn bao giờ hết.

Để hiểu rõ hơn về những yếu tố làm nên sự gắn bó bền chặt giữa hai dân tộc, cũng như những dấu ấn văn hóa tiêu biểu trong quan hệ song phương, Thể thao và Văn hóa (TTXVN) đã có cuộc phỏng vấn nhà văn - nhà nghiên cứu Ngô Tự Lập - Chủ tịch Hội đồng khoa học Viện Nghiên cứu phát triển văn hóa, ngôn ngữ và giáo dục (CLEF), Ủy viên Ban thường vụ Hội Hữu nghị và Hợp tác Việt Nam - Pháp, nguyên Viện trưởng Viện Quốc tế Pháp ngữ (IFI).

Trong cuộc phỏng vấn, ông đã chia sẻ những phân tích sắc sảo về tầm quan trọng của quan hệ Việt Nam - Pháp trong bối cảnh quốc tế hiện nay, vai trò xuyên suốt của văn hóa trong mối quan hệ này, cũng như những hoạt động thiết thực nhằm thúc đẩy giao lưu văn hóa, giáo dục giữa hai nước. Qua đó, ông cũng nhấn mạnh vai trò của cộng đồng người Việt Nam tại Pháp và người Pháp tại Việt Nam như những "cầu nối tâm hồn" góp phần làm sâu sắc thêm mối quan hệ hữu nghị truyền thống giữa hai quốc gia.

* Văn hóa luôn là những điểm chạm tiêu biểu trong quan hệ hợp tác giữa Việt Nam và Pháp. Vậy văn hóa có phải là điểm tiếp xúc đầu tiên và xuyên suốt của mối quan hệ Việt Nam - Pháp không thưa ông? Và nhân đây, xin ông có thể điểm lại những dấu ấn tiêu biểu trong quan hệ song phương kéo dài nhiều thế kỷ qua trên lĩnh vực văn hóa giữa hai quốc gia?

- Sự tiếp xúc văn hóa giữa Việt Nam với phương Tây đã có lịch sử hàng ngàn năm, nhưng sự tiếp xúc văn hóa Pháp - Việt Nam chỉ thực sự mạnh mẽ kể từ thế kỷ XIX, sau khi Pháp xâm chiếm Việt Nam. Vì thế, sự tiếp xúc văn hóa Việt Nam - Pháp là một lịch sử phức tạp và có tính hai mặt: có sự nô dịch, sự tàn bạo, nhưng cũng có những điểm tích cực.

Có thể nói văn hóa Việt Nam hiện đại, bao gồm tất cả các lĩnh vực, từ giáo dục, quan niệm đạo đức đến luật pháp, hệ quản trị nhà nước và các ngành nghệ thuật như văn chương, sân khấu, âm nhạc, mỹ thuật... đều mang dấu ấn, hoặc là kết quả cộng sinh giữa văn hóa truyền thống với văn hóa phương Tây, điều này nhiều người đã viết. Dấu ấn thì rất nhiều: Chữ quốc ngữ là một ví dụ. Được các giáo sĩ phương Tây, trong đó có giáo sĩ người Pháp Alexandre de Rhodes, cùng những cộng sự người Việt Nam sáng tạo để truyền giáo, hệ thống chữ viết này trở thành công cụ hiện đại hóa xã hội Việt Nam, nhưng nó cũng gây ra một sự đứt đoạn trong đời sống tinh thần người Việt Nam.

* Thưa ông, có ý kiến cho rằng kiến trúc là minh chứng rõ nét cho sự giao thoa của hai nền văn hóa Việt Nam - Pháp với phong cách Đông Dương trường tồn theo thời gian? Ý kiến của ông thì sao?

- Kiến trúc Pháp được đánh giá cao ở mọi nơi, trong đó có ở Việt Nam. Phong cách Đông Dương là một ví dụ xuất sắc khác về sự giao thoa của hai nền văn hóa. Tuy nhiên, cũng phải nói rằng phong cách Đông Dương cũng chỉ là một trong nhiều phong cách kiến trúc và nó cũng có tính lịch sử. Nó sinh ra do những yêu cầu cụ thể của một thời, phù hợp với trình độ kỹ thuật và thị hiếu của một thời, do đó cũng có những giới hạn của thời đại đó.

Ngày nay, ngoài thái độ trân trọng, cũng có xu hướng đề cao quá mức, hoặc thậm chí là tuyệt đối hóa phong cách này. Tôi thấy ở xu hướng đó có tâm lý hoài cổ và đôi khi cả tâm lý sính ngoại.

* Theo ông, cộng đồng người Việt Nam ở Pháp và cộng đồng người Pháp ở Việt Nam có ý nghĩa như thế nào trong thúc đẩy quan hệ hai nước, đặc biệt là trong lĩnh vực văn hóa?

- Chế Lan Viên có câu thơ rất hay: "Khi ta ở, chỉ là nơi đất ở/ Khi ta đi, đất đã hóa tâm hồn!". Nước Pháp với nhiều người Việt Nam ở Pháp, cũng như Việt Nam với nhiều người Pháp ở Việt Nam, đã trở thành tổ quốc thứ hai. Và chính họ sẽ bắc nhịp cầu tâm hồn giữa hai dân tộc. Chính nhờ họ, sự giao thoa văn hóa trở thành những dòng chảy tự nhiên, đôi khi vượt qua cả những khác biệt, mâu thuẫn.

* Nhân đây, xin ông có thể chia sẻ về vai trò và những hoạt động chính của Hội Hữu nghị và Hợp tác Việt Nam - Pháp trong việc thúc đẩy giao lưu văn hóa giữa hai quốc gia? Trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay, hội này và Viện Nghiên cứu phát triển văn hóa, ngôn ngữ và giáo dục (CLEF) đã có những sáng kiến hoặc chương trình nào để bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống của cả hai nước?

- Hội Hữu nghị và Hợp tác Việt Nam - Pháp được thành lập năm 1955, nay là thành viên của Liên hiệp các tổ chức hữu nghị Việt Nam. Chủ tịch hội hiện nay là bà Nguyễn Thúy Anh, Ủy viên Trung ương Đảng, Phó Trưởng ban Chính sách, Chiến lược Trung ương, nguyên Chủ nhiệm Ủy ban Xã hội của Quốc hội. Hội đã có 70 năm hoạt động tích cực và có nhiều đóng góp cho sự phát triển quan hệ hợp tác giữa Việt Nam và Pháp. Nhân dịp kỷ niệm 70 năm thành lập và chào mừng chuyến thăm của Tổng thống Pháp vừa qua, Hội cũng như các chi hội đã tổ chức rất nhiều hoạt động văn hóa, thể thao có ý nghĩa.

Viện CLEF, nơi tôi làm việc hiện nay, mới được 5 tuổi, nhưng đã có nhiều hoạt động có ý nghĩa trong các lĩnh vực nghiên cứu, giáo dục, dịch thuật và giao lưu văn hóa với các nước trên thế giới, trong đó có Pháp. CLEF có nhiều chương trình hoạt động như dịch thuật các tác phẩm văn học, kinh tế, khoa học và nghệ thuật của Pháp; các hội thảo về văn hóa Pháp và cộng đồng Pháp ngữ; các chương trình giao lưu, biểu diễn nghệ thuật Việt Nam - Pháp…

Trong năm 2024, với sự tài trợ một phần của Trung tâm Pháp ngữ châu Á - Thái Bình Dương (CREFAP), CLEF đã tổ chức một buổi biểu diễn âm nhạc Pháp với các bản dịch ca từ công phu mang tên Cuộc đời thứ hai của ca khúc: Bài hát Pháp trong tiếng Việt.

CLEF cũng phối hợp với Trường Đại học Ngoại ngữ - ĐHQGHN, Trường Đại học Phenikka, Khoa Quốc tế Pháp ngữ (IFI) tổ chức một hội thảo khoa học với chủ đề Hợp tác văn hóa, ngôn ngữ và giáo dục giữa Việt Nam và các nước Pháp ngữ: Thách thức và triển vọng.

Năm 2025, cũng với sự tài trợ một phần của CREFAP, CLEF phối hợp với AACFV và Trường Đại học Ngoại ngữ - ĐQGHN tổ chức hội thảo khoa học Tiếng Pháp như là ngoại ngữ tại châu Á - Thái Bình Dương: Vai trò của cộng đồng Pháp ngữ trong thế giới đa ngôn ngữ và đa văn hóa, cũng như tổ chức cuộc thi hát tiếng Pháp dành cho sinh viên mang tên Chantons En Français!

Các sự kiện này đều thu hút rất nhiều khán giả, đặc biệt là giới trẻ, chứng tỏ sức hút to lớn của văn hóa Pháp.

* Ông có lời khuyên nào dành cho các tổ chức, cá nhân Việt Nam muốn hợp tác và phát triển các dự án văn hóa với Pháp?

- Tôi nghĩ rằng, các dự án văn hóa luôn luôn đòi hỏi thái độ văn hóa trong việc thực hiện. Đối với các dự án hợp tác thì còn cần sự hiểu biết và tôn trọng lẫn nhau.

* Xin cảm ơn ông về cuộc trò chuyện này!