Một cuộc khảo sát toàn quốc quy mô lớn – hơn 256.000 người dân trong độ tuổi 18-60 tại 63 tỉnh, thành phố (nay là 34) - vừa được Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam công bố.

Sau những con số tưởng chừng khô khan là một lời cảnh báo: Việt Nam đang đối mặt "thách thức kép" – mức sinh thấp và chất lượng nguồn nhân lực chưa đáp ứng yêu cầu phát triển mới.

Theo khảo sát, 31,4% người dân không có ý định sinh con, 27,1% không muốn lập gia đình. Số con mong muốn trung bình là 2,35, nhưng thực tế chỉ đạt 1,86. Những con số ấy kể một câu chuyện rất đời: người trẻ chần chừ trước áp lực mưu sinh, chi phí nuôi con, nỗi lo nhà ở, việc làm, và cả khát vọng giữ lấy tự do cá nhân.

Giáo sư, Tiến sĩ Đặng Nguyên Anh nói: "Mức sinh thấp phản ánh sự thay đổi sâu sắc về giá trị và chuẩn mực xã hội".

Một thế hệ đang thay đổi cách nhìn về hạnh phúc – và điều đó buộc chính sách phải thay đổi cách tiếp cận: không thể đứng ngoài nhịp sống của người dân.

Nếu trước đây, Việt Nam thành công trong việc kiểm soát dân số, thì hôm nay, yêu cầu đã khác: từ kiểm soát sang phát triển.

Giáo sư, Tiến sĩ Lê Văn Lợi, Chủ tịch Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam, nhấn mạnh: "Dân số là nguồn nhân lực, chất lượng dân số chính là chất lượng nguồn nhân lực".

Đó là tư duy mới – văn minh và nhân bản – coi dân số không chỉ là con số, mà là nguồn lực mềm của quốc gia.

Một đất nước mạnh không chỉ vì đông dân, mà vì mỗi công dân đều có tri thức, sức khỏe, khát vọng và trách nhiệm.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Vũ Tuấn Hưng, Trưởng nhóm nghiên cứu, đề xuất chính sách dân số không thể "một màu" trên toàn quốc.

Cần tiếp cận bằng "van điều tiết linh hoạt" – dùng các công cụ thuế, tài chính, nhà ở, phúc lợi, giáo dục, việc làm để khuyến khích sinh con, nuôi con, học tốt và sống khỏe.

Chính sách không nên "ép" người dân sinh, mà tạo điều kiện để họ muốn sinh và dám sinh.

Không chỉ dừng ở "bao nhiêu người", mà hướng đến "con người như thế nào" – khỏe mạnh, học tốt, sống hạnh phúc.

Một đứa trẻ được sinh ra trong môi trường lành mạnh chính là chính sách dân số bền vững nhất.

Khảo sát cũng chỉ ra khoảng cách lớn về chất lượng nguồn nhân lực giữa các vùng miền: nơi thừa, nơi thiếu; nơi dư lao động giản đơn, nơi thiếu nhân lực kỹ năng cao.

Nếu không điều chỉnh, Việt Nam có thể già hóa trước khi giàu, khi dân số vàng dần khép lại mà chưa kịp bứt phá về năng suất. Bởi vậy, chính sách dân số giờ đây phải đi cùng chính sách nhân lực, giáo dục và an sinh – vì đầu tư cho con người luôn là đầu tư sinh lời nhất.

Cuộc khảo sát 2024–2025 không chỉ là nghiên cứu học thuật, mà là lời nhắc để làm chính sách bằng dữ liệu – và bằng trái tim.

Dữ liệu giúp nhìn rõ thực trạng; còn trái tim giúp chính sách chạm được vào cuộc sống.

Phát triển dân số, xét cho cùng, không chỉ là sinh thêm người, mà là nuôi dưỡng niềm tin và khát vọng sống của con người Việt Nam. Khi mỗi người dân được tin tưởng, được tiếp sức để học tập, làm việc, cống hiến – đó chính là sức mạnh mềm của một quốc gia nhân văn, phát triển và bền vững.