Khi người nổi tiếng vướng lao lý: Ngộ nhận "quyền lực mềm", lệch chuẩn giá trị và trách nhiệm công chúng

Sự sụp đổ của một người nổi tiếng không chỉ là câu chuyện pháp lý cá nhân, mà còn là cú “rung lắc” đối với niềm tin xã hội. Khi KOL, nghệ sĩ - những biểu tượng ảnh hưởng mạnh mẽ tới công chúng vướng vòng lao lý, điều bị tổn thương sâu sắc hơn cả không chỉ là hình ảnh cá nhân, mà là hệ giá trị đang vận hành trong đời sống hiện đại. 

Nhìn lại năm 2025 với hàng loạt vụ việc gây chấn động dư luận, PGS.TS Trịnh Hòa Bình tiếp cận hiện tượng này từ góc độ xã hội học, đặt ra những câu hỏi căn bản về quyền lực mềm, tâm lý đám đông, chuẩn mực xã hội và trách nhiệm công chúng trong kỷ nguyên truyền thông số.

Nhận diện hiện tượng: Không chỉ là những vụ việc cá biệt

* Thưa ông, nhìn lại năm 2025 với hàng loạt người nổi tiếng, KOL bị xử lý pháp luật, ông nhìn nhận hiện tượng này như thế nào dưới góc độ xã hội học? Đây là những vụ việc cá biệt hay phản ánh một vấn đề mang tính cấu trúc của xã hội hiện đại?

- Tôi cho rằng, nếu chỉ xem đây là những vụ việc cá biệt thì chưa phản ánh đúng bản chất của vấn đề. Trên thực tế, chúng ta đang chứng kiến một hiện tượng xã hội xuất hiện với tần suất dày hơn, cho thấy những biến động trong đời sống hiện đại.

Xã hội hôm nay đang ở giai đoạn chuyển đổi mạnh mẽ về giá trị sống. Sự nổi tiếng, thương hiệu cá nhân, khả năng tạo ảnh hưởng trên mạng xã hội trở thành những “nguồn lực xã hội” có thể quy đổi rất nhanh thành lợi ích kinh tế và vị thế. Khi chứng kiến có người làm và vẫn phát triển, tăng trưởng, thậm chí gặt hái thành công, điều đó tạo ra một cú hích tâm lý, thúc đẩy nhiều người khác noi theo. Từ đó hình thành trào lưu, kiểu “đu trend”, và dần dần trở thành một lựa chọn mang tính chiến lược.

Ở đây, chúng ta không chỉ nói về vi phạm cá nhân, mà là câu chuyện của một xã hội mà các giá trị đang vận động rất nhanh, trong khi khả năng tự điều chỉnh chuẩn mực chưa theo kịp.

* Trong xã hội mạng, người nổi tiếng và KOL đang sở hữu một dạng “quyền lực mềm” rất lớn. Theo ông, khi quyền lực ấy không đi kèm chuẩn mực đạo đức và hiểu biết pháp luật, xã hội sẽ phải đối diện với những rủi ro gì?

- Điều đáng lo ngại ở đây là sự ngộ nhận về quyền lực. Khi đã đứng ở nhóm trên, có ảnh hưởng lớn, một số người bắt đầu cho rằng mình có thể làm được mọi điều. Quyền lực mềm lúc này bị hiểu sai thành quyền năng tuyệt đối.

Trong thực tế, hành vi và cách ứng xử của người nổi tiếng rất dễ trở thành khuôn mẫu cho những bộ phận khác trong xã hội. Khi quyền lực ấy không đi kèm chuẩn mực đạo đức và hiểu biết pháp luật, nó có thể tác động ngược trở lại chính các chuẩn mực xã hội và pháp luật.

Đáng chú ý hơn, trong logic của truyền thông hiện đại, cái ảo nếu được lặp lại đủ nhiều sẽ dần được tin là thật. Người ta nói những điều không đúng, nhưng nói mãi thì chính họ và công chúng đều tin rằng điều đó là thật. Đến một lúc, ngay cả người tạo ra thông tin cũng không còn nhận ra mình đã sa vào vòng ngộ nhận, và hệ quả là sự đổ vỡ niềm tin.

* Ông đánh giá thế nào về vai trò của tâm lý đám đông và xu hướng thần tượng KOL, người nổi tiếng trong việc tiếp tay - vô tình hoặc hữu ý - cho các hành vi lệch chuẩn?

- Xã hội đám đông vốn rất dễ bị cuốn theo những biểu hiện khác thường. Trong nhiều trường hợp, việc chống lại chuẩn mực chung lại được nhìn nhận như một biểu hiện của bản lĩnh hay cá tính.

Người ta trầm trồ trước những trường hợp “làm sai mà vẫn làm được”. Chính sự trầm trồ, thán phục ấy, lặp đi lặp lại, dần hình thành một hệ giá trị mới, nơi cái lệch chuẩn được bao bọc bằng hào quang thành công. Khi đó, đám đông không chỉ vô tình tiếp tay, mà còn cổ vũ cho những hành vi sai lệch, coi đó là điều đáng học theo.

* Theo ông, người nổi tiếng, KOL có nên được nhìn nhận như một “chủ thể xã hội đặc biệt”, với trách nhiệm xã hội cao hơn người bình thường? Nếu có, trách nhiệm đó cần được hiểu và thực thi như thế nào?

- Điều này là đương nhiên. Trong đời sống xã hội, những người có ảnh hưởng lớn cần được nhìn nhận ở vị thế đặc biệt, nhưng không phải để được miễn trừ trách nhiệm.

Họ không thể lơ lửng trên không trung. Dù nổi tiếng đến đâu, họ vẫn phải đứng trên nền đất của chuẩn mực xã hội. Xã hội có thể có sự cảm thông nhất định trước áp lực mà họ phải gánh chịu, nhưng điều đó không đồng nghĩa với việc cho phép vượt ra ngoài các nguyên tắc chung. Trách nhiệm xã hội của họ càng lớn thì yêu cầu về chuẩn mực càng phải cao.

* Từ những vụ việc đã xảy ra, theo ông, đâu là bài học cảnh tỉnh lớn nhất đối với người nổi tiếng và KOL?

- Bài học lớn nhất là không thể sống trong trạng thái ngộ nhận. Không ai có thể “bốc mình lên giời” để đứng ngoài thực tại xã hội. Người nổi tiếng không thể bịt tai trước chuẩn mực chung, cũng không thể cung cấp cho công chúng những hình ảnh méo mó, dị dạng rồi mong đợi sự chấp nhận.

Làm khác là cần thiết, nhưng làm khác không đồng nghĩa với chống lại các giá trị chung. Khi vượt qua ranh giới ấy, họ không chỉ đối diện với pháp luật, mà còn với sự quay lưng của cộng đồng - mất đi chính đám đông từng ngưỡng vọng mình.

* Theo ông, những vụ việc này tác động như thế nào tới niềm tin xã hội?

- Người nổi tiếng là đối tượng bị bắt chước nhiều nhất trong xã hội. Khi họ sụp đổ, công chúng rơi vào trạng thái hoang mang, nghi ngờ.

Người ta bắt đầu đặt câu hỏi về bản chất của sự giàu có, về tính minh bạch của các hoạt động thiện nguyện, về đâu là thật - đâu là giả. Khi ranh giới ấy trở nên mờ nhạt, xã hội dễ rơi vào trạng thái trì trệ, mất phương hướng và thiếu niềm tin lẫn nhau.

* Vậy theo ông, sự vào cuộc của pháp luật và các cơ quan quản lý có ý nghĩa như thế nào trong việc khôi phục niềm tin xã hội?

- Sự vào cuộc của các thiết chế là cần thiết. Ở một số quốc gia, như Trung Quốc, từng có những biện pháp mạnh nhằm làm lành mạnh hóa môi trường văn hóa, giải trí. Vai trò của Nhà nước và pháp luật trong việc lập lại trật tự là không thể phủ nhận. Tuy nhiên, quản lý nhà nước phải đi kèm với sự tự nhận thức lại của chính giới nghệ sĩ, KOL. Nếu chỉ trông chờ vào chế tài mà thiếu sự thay đổi từ bên trong, thì hiệu quả sẽ không bền vững.

* Từ góc nhìn xã hội học, theo ông đâu là những giải pháp căn cơ để hạn chế tình trạng người nổi tiếng, KOL vi phạm pháp luật?

- Xã hội hiện đại cần một hệ thống pháp luật đủ ổn định, nhưng cũng đủ rộng để khuyến khích sáng tạo. Tuy nhiên, dù ở vị thế nào, con người cũng không được phép giẫm đạp lên pháp luật và các giá trị phổ quát.

Điều quan trọng nhất vẫn là sự tự nhận thức. Người nổi tiếng cần hiểu rõ mình đang ở đâu, hành vi của mình có ý nghĩa xã hội gì, có đóng góp tích cực cho cộng đồng hay không. Xét đến cùng, hành động xã hội chỉ thực sự có giá trị khi nó giúp ích cho đời sống chung, chứ không phải đẩy xã hội vào những biểu hiện khác lạ, quái dị. Làm điều khác thường thì dễ, nhưng sống tử tế và chuẩn mực mới là điều khó và bền lâu.