1. Bóng đá Đông Nam Á những ngày cuối tháng 10 rung chuyển khi FIFA chính thức tuyên án phạt nặng LĐBĐ Malaysia (FAM) và 7 cầu thủ nhập tịch vì gian dối hồ sơ quốc tịch. Mức phạt 350.000 franc Thụy Sĩ, cùng lệnh cấm thi đấu quốc tế 1 năm dành cho các cầu thủ liên quan, đã đẩy Malaysia vào cuộc khủng hoảng niềm tin nghiêm trọng nhất trong nhiều thập kỷ.

Người ta tin rằng, đó là cú "kéo phanh tay" của FIFA. Việc không biết ai là bên thứ 3 gửi đơn khiếu nại ngay sau trận đấu càng củng cố thêm nhận định này. Có thể hiểu nôm na, tốc độ nhập tịch của một số quốc gia ở các khu vực có nền bóng đá thấp đã làm đảo lộn nhiều kết quả thi đấu, mà hành trình vòng loại World Cup của Indonesia là một ví dụ.

Những nơi có nguồn cầu thủ Hà Lan nhập tịch như Curacao hay Surinam cũng đang quyết liệt thực hiện nhằm tìm vé dự World Cup. Trong khi việc nhập tịch các cầu thủ gốc ngoại hoàn toàn phải mất nhiều thời gian và yếu tố kỹ thuật, thì nhập tịch bằng "gốc gác" nhanh hơn, đồng nghĩa với khả năng hỗn loạn nhiều hơn.

Hãy thử tưởng tượng đến việc Indonesia đi World Cup còn Saudi Arabia, UAE… phải ngồi nhà. Điều đó có thể thổi bùng lửa tức giận tại một số quốc gia "mối quen" của FIFA và World Cup khi mà nguyên nhân đến từ việc Indonesia có thể đưa hẳn một đội "Hà Lan B, C" về châu Á thi đấu.

Rõ ràng, FIFA nhìn thấy đằng sau sai phạm của Malaysia, là bóng dáng của cả một khu vực đang chạy đua với khát vọng vươn tầm, đôi khi quá nhanh, quá nóng và quá thiếu chiến lược. Từ Indonesia, Philippines đến Singapore, làn sóng nhập tịch cầu thủ đã trở thành công cụ phổ biến nhằm rút ngắn khoảng cách với các nền bóng đá hàng đầu châu Á. Nhưng khi được áp dụng thiếu chiến lược, nó cũng phơi bày giới hạn của năng lực quản trị. Indonesia nhập tịch hàng loạt cầu thủ gốc Hà Lan, Tây Ban Nha và Brazil, song vẫn loay hoay trong việc định hình bản sắc chiến thuật. Philippines từng dựa vào đội hình gần như toàn cầu thủ gốc châu Âu, nhưng hệ thống đào tạo trẻ vẫn yếu, giải nội địa chẳng khác gì trước đây.

Một chi tiết đáng lưu ý: Án phạt với FAM được đưa ra đúng thời điểm FIFA chuẩn bị bước vào giai đoạn hợp tác chiến lược thứ 2 với Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN). Trong giai đoạn đầu (2019–2024), FIFA đã đầu tư hơn 34 triệu USD vào các chương trình phát triển cơ sở vật chất, đào tạo và quản trị liên đoàn trong khu vực.

Nếu xu hướng nhập tịch quá thành công ở Đông Nam Á, thì chẳng có lý do gì để các nền bóng đá tại đây quan tâm nhiều hơn cho hệ thống nội địa vốn tốn kém và chưa đạt kết quả như mong muốn.

Có thể trong mắt FIFA, một sai phạm ở Malaysia không chỉ là lỗi của riêng quốc gia đó, mà còn đe dọa tính liêm chính của toàn bộ hệ thống mà họ đang đầu tư. Khác với châu Âu hay Nam Mỹ, nơi các LĐBĐ có truyền thống độc lập lâu đời, nhiều LĐBĐ trong khu vực Đông Nam Á vẫn chịu ảnh hưởng mạnh từ yếu tố Nhà nước. Trong bối cảnh đó, vụ Malaysia giống như cách FIFA khẳng định "chủ quyền" của mình trong cách vận hành bóng đá toàn cầu.

Như trang ESPN Asia bình luận: "Đây sẽ là bài kiểm tra thực sự cho tính minh bạch của bóng đá Đông Nam Á. Nếu FIFA nương tay, họ sẽ tạo tiền lệ nguy hiểm cho các LĐBĐ khác đang có xu hướng "mở cửa nhập tịch" để chạy đua thành tích".

2. Giữa lúc niềm tin bị tổn thương, FIFA lại đưa ra một động thái mang tính xây dựng: gia hạn hợp tác với ASEAN thêm 5 năm, đồng thời công bố ý tưởng tổ chức FIFA ASEAN Cup, giải đấu khu vực dưới sự bảo trợ trực tiếp của FIFA.

Giải đấu được dự báo mô phỏng FIFA Arab Cup, nơi các đội tuyển Ảrập thi đấu trong hệ thống chính thức của FIFA, có quy định nhả cầu thủ từ các CLB quốc tế và được chấm điểm xếp hạng toàn cầu. Một giải đấu do FIFA "đứng tên" có thể giải quyết bài toán chất lượng cạnh tranh mà ASEAN Cup (AFF Cup) đang lâm vào bế tắc nếu như được mở rộng cho khách mời theo mô hình của Gold Cup (khu vực Bắc Mỹ) hay Copa America (khu vực Nam Mỹ).

Với quyền lực của mình, FIFA có thể đem đến cho ASEAN Cup phiên bản mới những công nghệ về tiếp thị thương mại, bản quyền truyền hình. Nhưng trên hết, giải đấu này sẽ thúc đẩy quá trình đầu tư vào cơ sở vật chất, con người của bóng đá khối ASEAN. Đó chính là nền tảng cho bất kỳ tham vọng vươn tầm nào.

Tuy nhiên, một giải đấu mới, nếu trở thành hiện thực, cũng chưa thể tạo ra bước ngoặt lịch sử cho Đông Nam Á vì nói cho cùng tất cả vẫn phụ thuộc vào cách "tiếp nhận" của chính những làng cầu đang thụ hưởng. Vì thế mà FIFA ASEAN Cup đồng thời cũng là phép thử xem khu vực có sẵn sàng bước vào chuẩn toàn cầu hay chưa.

Lấy ví dụ như Việt Nam, chúng ta đã chuyển đổi mô hình CLB chuyên nghiệp từ năm 2002, rồi sau đó ra đời Công ty quản lý VPF theo chuẩn AFC, mới nhất là đổi lịch thi đấu vắt 2 năm phù hợp chuẩn quốc tế, sẳn sàng tận dụng quy định để đưa ra sân 11 cầu thủ ngoại tại giải AFC Champions League Two, nhưng rốt cục lại vẫn dừng V-League từ 1-2 tháng để phục vụ cho đội U23, trong khi hệ thống thi đấu cho những lứa U nội địa thì mãi vẫn chưa chuyển sang được hình thức League đá suốt năm.

3. FIFA ASEAN Cup giống như một thông điệp của FIFA: Thay vì cố gắng đi nhanh, hãy làm mới những gì đang có. ASEAN Cup đang sa sút chất lượng, hãy tạo ra một phiên bản khác có tính cạnh tranh cao hơn. Về cơ bản, vẫn là tăng chất lượng cho làng cầu nội địa trên tinh thần "Sức mạnh thật sự không đến từ hộ chiếu, mà từ hệ thống".

Bởi sau cú sốc của Malaysia và thất bại của Indonesia tại vòng loại World Cup, đã có cuộc khủng khoảng niềm tin ở 2 làng cầu này. Tờ Kompas của Indonesia cay đắng "Việc nhập tịch đã đem lại hình ảnh hiện đại hơn, nhưng không cải thiện năng lực tổ chức, đào tạo hay kỷ luật thi đấu. Các cầu thủ nội địa mất động lực và môi trường phát triển bị co hẹp".

Thậm chí, truyền thông Indonesia gần đây cũng gọi đây là "chính sách nửa vời", vì dù có thêm ngoại binh chất lượng, lối chơi vẫn thiếu bản sắc, còn hệ thống bóng đá trẻ gần như đình trệ.

FIFA ASEAN Cup là một minh chứng cho tiềm năng của bóng đá Đông Nam Á mà FIFA nhìn thấy. Khu vực này vừa có đại diện ở 3 lần liên tiếp lọt vào vòng đấu loại cuối cùng World Cup (lần lượt là Thái Lan, Việt Nam và Indonesia), các đội tuyển nữ Thái Lan, Việt Nam, Philippines liên tiếp dự World Cup trong khi Việt Nam và Indonesia là những đại diện tại U20 và U17 World Cup các năm 2017 và 2023. Bên cạnh đó, futsal Thái Làn và Việt Nam đều có mặt trong tốp 16 đội mạnh nhất World Cup.

Khát khao vươn tầm của bóng đá Đông Nam Á là điều không ai có thể phủ nhận. Thế nhưng, những chính sách nhập tịch đang được triển khai ào ạt ở một số quốc gia về lý thuyết cũng chỉ là phần "ngọn", tăng khả năng dự World Cup nhưng ngay cả mục tiêu đó cũng chưa thành công.

Bóng đá Đông Nam Á vẫn cần một cú hích có yếu tố toàn diện để thúc đẩy tiềm năng của một khu vực có bề dày lịch sử và tình yêu mãnh liệt với bóng đá.

Bóng đá Đông Nam Á đã đi qua giai đoạn "đam mê", đang bước sang giai đoạn "chuyên nghiệp hóa". Nhưng để chuyên nghiệp thật sự, khu vực phải học cách tuân thủ các tiêu chuẩn toàn cầu. Những vụ việc như Malaysia không nên bị coi là "tai nạn", mà là cơ hội để thay đổi tư duy.

Nếu trước đây, các LĐBĐ khu vực thường hướng ra ngoài để tìm thành công, nhập tịch cầu thủ, thuê HLV ngoại, mua mô hình đào tạo, thì giờ đây, áp lực buộc họ phải hướng vào trong. Xây dựng hệ thống học viện, đào tạo trọng tài, nâng cấp cơ sở vật chất và quản trị giải đấu minh bạch mới là hướng đi bền vững.