Không khí ở Hà Nội, TP.HCM và nhiều đô thị Việt Nam thời gian qua trở nên "đắt đỏ" không phải theo nghĩa tiền tệ, mà ở chỗ sức khỏe và tuổi thọ của người dân đang bị ảnh hưởng một cách âm thầm.

Nhiều thời điểm, chỉ số chất lượng không khí (AQI) ở Hà Nội, TP.HCM lên mức "xấu" hoặc "rất xấu", khiến các khuyến cáo hạn chế ra ngoài trời, đeo khẩu trang, đóng kín cửa trở thành chuyện thường nhật.

Hà Nội nhiều ngày qua liên tục chìm trong bụi mịn và sương mù, sáng 10/12/2025, Hà Nội là thành phố đứng thứ 4 trong bảng xếp hạng các đô thị ô nhiễm nhất thế giới với chỉ số ô nhiễm không khí AQI ở mức 246 gây hại cho sức khỏe. Trong ảnh: Trung tâm Hội chợ triển lãm Quốc gia (xã Đông Anh, thành phố Hà Nội) chìm trong bụi mịn và sương mù dày đặc

Trong bối cảnh đó, việc Quốc hội thông qua Nghị quyết giám sát chuyên đề về thực hiện chính sách, pháp luật bảo vệ môi trường sau khi Luật Bảo vệ môi trường 2020 có hiệu lực, đồng thời yêu cầu Hà Nội và TP.HCM triển khai ngay các biện pháp cấp bách để kiểm soát ô nhiễm không khí, là một tín hiệu quan trọng. Điều này cho thấy vấn đề chất lượng không khí đã được đặt ở vị trí trung tâm trong các quyết định chính sách ở tầm quốc gia.

Nghị quyết lần này có một điểm mới rất đáng chú ý: lần đầu tiên, mục tiêu giảm ô nhiễm không khí, cụ thể là bụi mịn PM2.5, được lượng hóa rõ ràng cho từng khu vực. Đến năm 2030, nồng độ PM2.5 trung bình năm tại Hà Nội phải giảm khoảng 20% so với mức trung bình năm 2024 tại tất cả các điểm đo của mạng lưới quan trắc quốc gia. Các tỉnh xung quanh Hà Nội như Thái Nguyên, Phú Thọ, Bắc Ninh, Hưng Yên, Hải Phòng, Ninh Bình cũng phải giảm tối thiểu 10%. Với TP.HCM và các đô thị khác, yêu cầu đặt ra là duy trì, không để gia tăng mức độ ô nhiễm.

Sự xuất hiện của những con số cụ thể này đánh dấu một bước chuyển từ cách tiếp cận "kêu gọi, vận động" sang "cam kết có thể đo lường", buộc các cấp chính quyền phải chịu trách nhiệm không chỉ về tăng trưởng kinh tế, mà còn về chất lượng không khí mà người dân đang hít thở.

Thực tế, nguyên nhân khiến không khí ở hai đô thị lớn nhất nước bị ô nhiễm không hề khó nhận diện. Trước hết là sự bùng nổ phương tiện giao thông cá nhân. Hà Nội và TP.HCM có mật độ xe máy, ô tô thuộc nhóm cao nhất cả nước, trong khi hạ tầng giao thông công cộng phát triển chậm. Ùn tắc kéo dài mỗi ngày đồng nghĩa với hàng triệu động cơ nổ máy liên tục, thải ra khối lượng lớn bụi mịn và khí độc.

Nhiều toà nhà cao tầng khu Cầu Giấy, Hà Nội, chìm trong bụi mịn và sương mù dày đặc sáng 10/12/2025

Bên cạnh đó là các nguồn thải từ hoạt động xây dựng, san lấp, công nghiệp, làng nghề; việc đốt rơm rạ, phụ phẩm nông nghiệp ở vùng ven, đốt rác tự phát, hệ thống xử lý nước thải, chất thải còn bất cập… Tất cả tạo nên một "cơn bão vô hình" bao trùm không gian sống.

Các toà nhà cao tầng ở Hà Nội chìm trong bụi mịn và sương mù dày đặc

Thách thức càng lớn hơn khi ô nhiễm không khí không tuân theo ranh giới hành chính. Gió có thể mang bụi và khí độc từ các khu công nghiệp, nhà máy nhiệt điện, làng nghề ở tỉnh lân cận về trung tâm thành phố, khiến một địa phương dù nỗ lực vẫn khó cải thiện chất lượng không khí nếu thiếu cơ chế phối hợp vùng.

Ngoài ra, năng lực quan trắc, theo dõi, dự báo còn hạn chế; hệ thống trạm đo chưa phủ kín; dữ liệu nhiều nơi còn thiếu liên thông, làm giảm hiệu quả quản lý. Ý thức cộng đồng, dù đã cải thiện, vẫn chưa tương xứng với mức độ nghiêm trọng của vấn đề: thói quen ưu tiên xe cá nhân, đốt rác, đốt phụ phẩm, sử dụng nhiên liệu kém thân thiện vẫn còn khá phổ biến.

Trong bối cảnh ấy, Nghị quyết của Quốc hội, bên cạnh việc đặt mục tiêu định lượng, còn yêu cầu tập trung kiểm soát những nguồn thải chính. Giao thông được xác định là một trọng tâm với các yêu cầu kiểm soát chặt khí thải phương tiện, hạn chế phương tiện gây ô nhiễm tại các đô thị theo phân vùng môi trường, loại bỏ phương tiện không đủ tiêu chuẩn. Cùng với đó là việc siết chặt quản lý chất thải trong xây dựng, giao thông, hạn chế đốt phụ phẩm nông nghiệp, tăng cường thu gom, xử lý nước thải sinh hoạt.

Đáng chú ý, Nghị quyết nhấn mạnh việc khẩn trương hoàn thành, đưa vào vận hành hệ thống thông tin và cơ sở dữ liệu môi trường quốc gia, tích hợp bản đồ chất lượng môi trường, công khai cho người dân, cung cấp dữ liệu theo thời gian thực. Một hệ thống quản trị môi trường dựa trên dữ liệu, nếu được triển khai nghiêm túc, sẽ là nền tảng quan trọng để các giải pháp không chỉ dừng ở khẩu hiệu.

Để không khí trong lành không tiếp tục trở thành "tài nguyên khan hiếm", Hà Nội, TP.HCM và các địa phương phụ cận cần một cách tiếp cận tổng thể, đồng bộ.

Trước hết, cần coi "không khí sạch" là một trụ cột trong quy hoạch phát triển đô thị và kinh tế - xã hội, chứ không chỉ là một "vấn đề môi trường" thuần túy. Các kế hoạch hành động vì không khí sạch phải được xây dựng với lộ trình, chỉ tiêu cụ thể, gắn trách nhiệm rõ ràng cho từng sở, ngành, từng cấp chính quyền.

Song song với đó, phải dám đi vào những "nút thắt" khó: kiểm soát chặt nguồn thải lớn từ giao thông, công nghiệp, xây dựng; thiết lập các vùng hạn chế phát thải trong nội đô, song hành với đầu tư nghiêm túc vào giao thông công cộng; từng bước chuyển đổi sang phương tiện sạch; giảm mạnh tình trạng đốt rơm rạ, đốt rác tự phát; nâng chuẩn khí thải và kiên quyết xử lý các cơ sở vi phạm.

Những biện pháp này có thể gặp nhiều khó khăn ngắn hạn, nhưng nếu thiếu chúng, mọi cam kết giảm PM2.5 đều có nguy cơ chỉ nằm trên giấy.

Cùng với đó, cần nhanh chóng hoàn thiện và vận hành hiệu quả hệ thống quan trắc, cơ sở dữ liệu môi trường quốc gia, tích hợp bản đồ chất lượng môi trường và công khai rộng rãi. Quản lý môi trường trong thời đại mới phải dựa trên dữ liệu. Khi người dân có thể theo dõi chất lượng không khí quanh nơi mình sống theo thời gian thực, khi các nhà khoa học có thể tiếp cận dữ liệu để phân tích, phản biện, khi truyền thông có cơ sở để giám sát chính sách, sức ép xã hội sẽ trở thành một động lực quan trọng thúc đẩy chính quyền hành động.

Giao thông đường bộ được xác định là nguồn gây ô nhiễm lớn nhất tại Thành phố Hồ Chí Minh với gần 13 triệu phương tiện, chủ yếu là xe gắn máy

Không kém phần quan trọng là vai trò của mỗi cá nhân. Khi không khí trong lành trở thành "nguồn sống dễ bị tổn thương", bảo vệ nó không chỉ là bổn phận của nhà nước, mà còn là quyền và trách nhiệm của từng công dân. Nếu Nghị quyết của Quốc hội được cụ thể hóa thành những chương trình, dự án, hành động rõ ràng, được thực thi nghiêm túc và có sự chung tay của cộng đồng, đến một ngày, việc hít thở bầu không khí sạch sẽ không còn là "đặc quyền" xa xỉ, mà là điều hiển nhiên trong mỗi hơi thở của người dân Hà Nội, TP.HCM và cả nước.

Theo Sở Nông nghiệp và Môi trường TP.HCM, hoạt động giao thông tạo ra khoảng 63% tổng lượng phát thải PM2.5; riêng xe máy chiếm tới 91% phát thải CO và hơn 70% bụi mịn PM2.5