Nghệ thuật khắc bản Kinh

Người Đông Hồ có hai từ để phân biệt dòng tranh dân gian của họ và dòng in khắc bản kinh, là khắc tròn và khắc vuông. Khắc tròn để chỉ những đường nét khắc lựa theo hình người và vật trên ván in của tranh dân gian Đông Hồ, còn khắc vuông để chỉ lối khắc theo những con chữ Hán khối vuông trên các bản in kinh. Lần trước, trong phần khảo cứu tranh dân gian Đông Hồ chúng tôi đã dẫn ra ba khái niệm kỹ thuật mà người Trung Hoa tổng kết là: Hắc bạch mộc khắc - khắc gỗ đen trắng, Thao sắc mộc khắc - khắc gỗ cả nét và màu đều dùng ván in, Bút thái mộc khắc - in bằng bản in nét và tô màu bằng bút. Khắc gỗ đen trắng chính là lối khắc bản kinh dùng để in kinh sách ngày xưa, chủ yếu do các xưởng in, tiệm in, làng nghề in (Hồng Lục, Liễu Chàng) thực hiện ấn loát các sách Nho giáo, sách bói, sách thuốc trong xã hội phong kiến, còn các chùa tổ (các trung tâm Phật giáo) thì in kinh sách nhà Phật.

Sau cuộc chiến với nhà Minh (1407 - 1427), hầu hết sách ở của ta đã bị đốt cướp, nên nghề ấn loát coi như thất truyền, cho đến khi một vị trạng nguyên thời Lê sơ, thế kỷ 15, Lương Nhữ Học nhân đi sứ ở Trung Hoa (1443 - 1459) mà học trộm được nghề này, nhất là lần đi thứ hai thì ông giả làm nhà buôn mà học nghề. Sau đó, khoảng những năm 1470, ông truyền nghề cho dân hai làng Hồng Lục, Liễu Chàng ở Hải Hưng hành nghề. Dân hai làng đó một phần hành nghề ở quê hương, một phần lên Thăng Long mở các hiệu đường in khắc sách chuyên nghiệp. Dòng tranh dân gian Hàng Trống cũng nhờ đó mà phát triển ở ngay nơi các hiệu đường in sách hành nghề.

Cũng là in khắc, nhưng có rất nhiều trường phái in khắc khác nhau, nhiều kỹ thuật khác nhau, trong đó in khắc bản kinh được coi là lâu đời nhất. Người ta đã tìm thấy những bản kinh Phật có từ thời Đường, tất nhiên là nghề này phải xuất hiện sớm hơn. Bản in (mộc bản) ra đời thay thế cho việc chép sách bằng bút luôn nhầm lẫn và rất mất công. Thành ngữ tam sao thất bản có nghĩa là ba lần sao chép thì mất cả gốc, nói lên tính không chính xác của sách chép tay. Những mộc bản cổ xưa có thể dùng in hàng trăm, hàng ngàn cuốn và độ chính xác gần như nhau, ít nhất về mặt thông tin, và sau nhiều năm mới phải khắc lại ván gỗ. Công việc này đòi hỏi tính chuyên nghiệp cao, dù bất cứ ai cũng có thể khắc cái gì đó vào tấm gỗ và in được ra giấy. 

Người khắc chữ gọi là tử nhân, chí ít phải biết vài nghìn chữ Hán, chữ Nôm và thuộc các bộ chữ cơ bản. Thông thường khâu viết chữ đã được kiểm tra rất cẩn thận để không có chữ nào sai người ta mới cho khắc, cho nên những mộc bản có thể nói rất sạch. Tuy nhiên sai sót vẫn có bằng chứng là vài ván gỗ người ta phải đục một vài chữ đi và chêm thêm vài chữ khác. Điều này cũng có thể, vào thời kỳ sau, một vài chữ vi phạm tên tuổi kỵ húy của hoàng gia nên phải thay đổi. Ví dụ như hoa phải sửa thành huê.

Ở một xã hội mà sách vở hiếm hoi, thì chữ nghĩa được vô cùng trân trọng, người ta gọi đó là chữ của thánh hiền, trông thấy giấy in chữ rơi ngoài đường là lập tức nhặt lên như của quý, nhưng tiền nong của nả ai đánh rơi thì mặc kệ. Đó là hình ảnh của một xã hội khoa học chưa phát triển nhưng văn minh.

Gỗ in khắc rất quan trọng. Ở ta thì thường dùng gỗ thị, thớ đa chiều, tuy rắn nhưng mặt chữ ổn định và thường được ngâm tẩm lâu năm mới đem ra khắc. Ở Trung Hoa người ta dùng gỗ lê, gỗ táo cũng rất rắn. Ở Nhật để khắc những bản có nét cực mảnh, người ta lấy mộc bản từ lát tròn của cây gỗ, các thớ theo chiều đứng nên nét có thể làm rất nhỏ. Chúng tôi đã từng thấy một cuốn phao thi ở ta, chữ chỉ nhỏ như hạt vừng, nhưng rất nét và đọc tốt, không hiểu sao người ta có thể viết chữ và khắc được như vậy. Phao thi là việc chả hay gì, nhưng điều đó nói lên công nghệ in khắc sách mộc bản xưa đã đạt đến một trình độ rất tinh vi vì nó đã có hàng ngàn năm tuổi.

Phan Cẩm Thượng