Cọp và tục săn cọp

12/02/2010 13:22 GMT+7 | Văn hoá

(TT&VH Cuối tuần) - Người Việt ngày xưa, từ đồng bằng lên mạn ngược, không lấy việc săn bắn làm thú vui. Săn bắt thú hoang là để tăng cường lương thực, bảo vệ mùa màng và gia súc, chứ không lấy đó làm tiêu khiển như ở Âu Tây có truyền thống săn bắn, còn phổ biến ngày nay.

Khác với những điển cố Trung Quốc, vua chúa Đại Việt không có tập tục và nghi thức săn bắn như các triều đình phương Bắc. Vua Tự Đức có đi săn thì cũng chỉ đi bắn chim loanh quanh ở các vườn thượng uyển.

Từ đó, người Việt tộc, Kinh cũng như Thượng không có tục săn hổ như người Âu Tây. Sau này, từ đầu thế kỷ XX mới có tục săn hổ, là do người Pháp du nhập: một trong những môn đồ đầu tiên có lẽ là vua Bảo Đại khoảng 1930, và hậu duệ sẽ là Ngô Đình Nhu, khoảng 1960, một tay sát thủ đã từng hạ 13 con cọp tại vùng Đà Lạt. Nói khác đi, việc săn cọp tốn kém, khó khăn và nguy hiểm, không nằm trong tầm tay của dân gian, mà chỉ là trò tiêu khiển của giới thượng lưu, quan chức, quyền thế và giàu có.

“Cọp Khánh Hòa, ma Bình Thuận”, “hùm tha sấu bắt” là nỗi hãi hùng của người Việt trên đường Nam Tiến. Sợ thì có sợ, nhưng phải đối phó. Sơn Nam (1926- 2008) đã ghi lại nhiều chứng cớ về cọp ở Nam Bộ: “Hồi thế kỷ 17 và 18, Gia định thành Thống chí (của Trịnh Hoài Đức 1725-1825) ghi rằng: “trẻ con, đàn bà cầm liềm cắt cỏ, cầm đòn xóc cũng chống cự và đuổi được cọp. Thái độ của người dân đối với cọp vừa kính nể, xem như vị thần, nhưng cũng coi thường, nếu cần thì rủ nhau đi săn bắn giết không nương tay”.

Sơn Nam mô tả tâm lý về cọp “vừa sợ vừa kính nể xem như vị thần, nhưng cũng coi thường” là đúng và tế nhị. Nơi khác, ông bổ sung: “vì còn dấu vết mê tín cổ xưa, đồng bào ta ít chịu tổ chức săn cọp; khi nào gặp những con có nợ máu thì huy động cả xóm đi ví khai hoặc bẫy hầm. Nhà nước khuyến khích giết cọp nhưng hương chức hội tề chỉ làm lấy lệ".

“Nhà nước” đây là chính quyền Pháp. Thậm chí, những đoàn thợ săn Tây Phương muốn đi săn hổ tại nước ta, thuê người địa phương làm hướng dẫn thì họ không nhận, dù là người Kinh hay Thượng; người săn phải thuê hướng dẫn viên da trắng, hiệu lực hơn.

Năm 1770 hổ dữ xuất hiện tại chợ Tân Kiểng, Sài Gòn, Trịnh Hoài Đức tường thuật chính xác: “Người ta triệt hạ nốc nhà, làm hàng rào vây quanh mấy lớp. Nhưng cọp rất dữ ác, không ai dám gần. Vây được ba ngày, có thầy sãi viễn phương hiệu Hồng-Ân cùng đồ đệ Trí-Năng tình nguyện vào bắt cọp. Hồng Ân đấu với cọp hồi lâu, cọp bị côn đánh đau, nhảy núp vào bụi tre. Hồng Ân đuổi nà, cọp quay lại đấu nữa. Hồng Ân thối lui, vấp chân ngã vào mương nước, bị cọp vồ trọng thương. Đồ đệ Trí Năng tiếp viện, dùng côn đánh cọp trúng đầu cọp chết nốt”.

Tại miền Trung, người đánh hổ nổi tiếng là một phụ nữ tên Trần thị Quyền, thuộc huyện Bồng Sơn, tỉnh Bình Định, được Quốc Sử Quán, đời Tự Đức ghi lại trong Đại Nam Nhất Thống Chí và phong “liệt nữ”.

Tại Miền Bắc, nơi còn nhiều dấu vết “mê tín cổ xưa” theo lời lẽ của Sơn Nam, kỳ thật là có tục thờ Thần Hổ theo niềm tin nguyên thủy có từ thời Văn Lang, người dân vẫn chống hổ, diệt hổ để bảo vệ gia súc.

Bên cạnh sử liệu và truyền thuyết, chúng ta có tư liệu cụ thể về tương quan hổ - người tại Tây Nguyên, qua dân tộc Gia rai, vùng Đắc Lắc, theo những công trình nghiên cứu chính xác, sâu sắc và uyên bác của Jacques Dournes: “cọp không phải lúc nào cũng chỉ là con cọp”. Người Gia Rai thường xuyên chung đụng với cọp, có những quan hệ phức tạp. Nói chung thì người không săn cọp, cả hai bên đều là thợ săn, sống chung hòa bình trong thỏa ước tôn trọng lẫn nhau. Thần Hổ, yang ramung cũng là Thần Rừng Yang dlei bảo vệ người thợ săn mogap. Cũng có lúc người buộc lòng phải giết hổ, thì xem như là “án mạng” theo nghĩa giới luật - hay pháp luật-, được xét xử là “ngộ sát” và phải đền bù bằng “giá mạng”: sinh mạng cọp ngang giá với sinh mạng người, ngang với mười lăm con trâu. Lễ đền mạng phải bốn người chứng giám và bảo lãnh: hai chứng nhân phía người, hai chứng nhân về phía cọp, trong khi chủ tế xướng:

Hình tư liệu về các cuộc săn hổ

“Hôm qua, hôm kia, con người đã giết ông. Hôm nay nó trả nợ. Việc như vậy là xong. Ông an nghỉ, đừng tức giận chúng tôi. Chúng tôi mang lễ vật đầy đủ. Đừng sát hại chúng tôi và con cháu chúng tôi”

Rồi chủ tế ném một vòng đeo tay xuống thi hài cọp.

Tâm lý cổ sơ của người Việt, còn phản chiếu trong nếp sống hay truyền thuyết của các dân tộc ít người, giải thích nhận xét của Sơn Nam, là người Việt không có tập quán săn cọp. Đến khi người Pháp thiết lập vững vàng nền đô hộ trên bán đảo Đông Dương, mới có lớp người săn – không phải thợ săn – da trắng săn giết cọp vô tội vạ. Ngoài ra nhiều hãng du lịch Pháp, thời 1930, đã bán những chuyến sa-pha-ri (safari) săn cọp cho du khách Âu Tây, bảo đảm một vài con hổ cho “bảng thành tích”. Thời điểm này, nhiều người còn nhắc đến những chuyến săn cọp của vua Bảo Đại thời trẻ. Tài liệu sau này, có lẽ là thuộc những chứng từ mới nhất, là hồi ký săn cọp của Huỳnh Văn Lang, Cọp cái ba con. Ông này là Giám đốc viện Hối đoái của chính quyền Sài Gòn, chủ nhiệm tạp chí Bách Khoa từ 1957, một tay săn cọp nổi tiếng. Ông kể lại chuyến săn cọp vào trước Tết 1961, đã được báo Times of Vietnam đăng ảnh như là một tin tức quan trọng. Cuộc săn bắt đầu từ làng Pang Xim, gần thị trấn Tùng Nghĩa, cây số 270 trên đường lên Đà Lạt là nơi nhiều cọp, nhất là giống cọp “hoàng gia” lớn con, có bộ lông rực rỡ. Hồi ký viết chi ly về kỹ thuật săn cọp hiện đại, và tâm trạng người săn cọp, từ ý chí say sưa, đến niềm hoảng hốt và khoái cảm.

Theo lý thuyết, bắn cọp phải nhắm ngay vào đầu, giữa trán, cọp mới chết ngay. Trúng đạn vào nơi khác cọp vẫn đủ sức lê thân hình đi chỗ khác, mà người đi săn khó bề tìm ra, chưa kể là nguy hiểm.

Sáng hôm sau, ông Lang và người Thượng hướng dẫn, truy tầm con hổ bị thương, lần theo vết máu. Cuối cùng, họ đã gặp lại con hổ: “Một con hổ khổng lồ, vàng rực và lông mướt đẹp tôi chưa từng thấy bao giờ, rượt theo người Thượng không xa quá một thước và lướt ngang qua mặt tôi, không qua một tầm chân đá. Cây súng Marlin sẵn trên tay tôi, nhưng biến cố xảy ra đột ngột và nhanh chóng quá, tôi không bắn kịp vào đầu hay vào hông nó, mà chỉ kịp bắn vào mông con vật khi cả thân hình của nó đã vượt khỏi tôi hơn một thước rồi”.

Con hổ bị bắn vào mông vẫn còn sức tuôn chạy. Sau đó tác giả thuê voi để truy lùng đối tượng. Và như vậy là chấm dứt phần hấp dẫn.

Bây giờ thì săn cọp chỉ còn trong chuyện kể. Cọp ở Việt Nam đã vào sách đỏ, và việc săn bắt chúng bị cấm.

Đặng Tiến