Cùng với niềm đam mê vẽ cây, ông còn
là Chủ tịch danh dự của Hội thủy sinh cảnh Hà Nội và được coi là người
đi tiên phong trong phong trào chơi bể và cây thuỷ sinh (từ những năm
60 của thế kỷ XX đến nay)...
* Đi khắp VN tìm vẽ câyMặc
dù đã gần 80 tuổi, nhưng dược sĩ Bùi Xuân Chương vẫn còn minh mẫn, vẫn
đọc báo tiếng Anh, tiếng Pháp... trên mạng internet, vẫn vào google để
tìm kiếm tên khoa học cho những loài cây mới mà Hội thủy sinh cảnh vừa
tìm kiếm mang về... Cách đây 3 năm, tôi và ông từng có một cuộc trò
chuyện về bản quyền 1000 bức tranh cây thuốc của ông. 1000 bức tranh
này cùng với 60 bức tranh về động vật làm thuốc từng được đưa vào Cây
thuốc và động vật làm thuốc ở VN I, II.
Dược sĩ, họa sĩ Bùi Xuân Chương bên bể thủy sinh
Ông
kể: ''Cây thuốc và động vật làm thuốc ở VN III sắp ra mắt, sẽ tập hợp
những bài viết của các chuyên gia và gần 300 tranh mới về cây thuốc, 20
tranh về động vật làm thuốc của tôi. Tập sách này đã được chuẩn bị 5
năm rồi và sẽ ra mắt trước kỷ niệm 1000 năm Thăng Long. Viện Dược liệu
cũng đang mời tôi vẽ lại bản đồ dược liệu, vì bản đồ cũ mất rồi, nhưng
tôi từ chối, giờ tôi không vẽ nữa, mắt tôi còn tinh, nhưng tay tôi run
rồi!''.
Sống trong một căn nhà nhỏ giữa khu phố sầm uất Phùng
Hưng, 50 năm qua, ngày ngày ông tỉ mẩn vẽ về cỏ cây, hoa lá. Vẽ cây bao
nhiêu, ông yêu cây bấy nhiêu. Ông đã đi đến hầu khắp mọi miền đất nước
(trừ Cà Mau là chưa đến) để vẽ tranh về cây thuốc, đồng thời tìm những
cây lạ mắt, độc đáo để đưa vào bể thủy sinh...
Đam mê, vẽ
tranh từ nhỏ và từng được điểm cao (khi học Trung học ở trường Bưởi) vì
vẽ nhiều tranh biếm họa hay, nhưng mẹ ông lại buồn phiền khi thấy con
mình suốt ngày theo nghiệp vẽ vời. Chiều lòng mẹ, ông thi vào Đại học
Dược, chuyên ngành Thực vật và Dược liệu. Tại trường, các GS Vũ Văn
Chuyên, Đỗ Tất Lợi đã thường xuyên khuyến khích ông vẽ các cây thuốc và
dược liệu. Sau này qua sách của các thầy, ông đã thấy tranh vẽ của ông
- dù là phác thảo vẫn được các thầy sử dụng.
Để nâng cao
nghiệp vẽ, ông cũng từng dành ba tháng hè đi học những khái niệm cơ bản
về hội họa do thầy Lương Xuân Nhị dạy. Tốt nghiệp đại học năm 1960, ông
chuyển về Viện Dược liệu, công tác tại phòng điều tra sưu tầm. Được mọi
người khuyến khích và tạo điều kiện, ông mải mê vẽ. Dần dần quen tay,
các bản phác thảo ngày càng dày lên, đẹp ra. Nhưng để hoàn chỉnh một
bức họa về cây thuốc có khi mất ba, bốn ngày và tốn khá nhiều giấy
nháp. Bởi ông phải mô tả đúng hình dạng thân cây, những nét riêng của
lá, của hoa...
Nhiều loại cây có những bộ phận thân, cành, na ná
giống nhau, phải vẽ sao cho chính xác đến từng chi tiết nhỏ. Có cây hoa
nhỏ li ti, mắt thường không nhìn thấy gì, phải lấy kính lúp ra soi mới
vẽ được. Có cây thuốc phải một năm mới vẽ xong vì phải đợi cây ra quả,
hoặc củ để minh họa tổng thế. Với ông, khó khăn nhất là vẽ quả, vì phải
mổ xẻ ra vẽ các chi tiết bên trong quả dưới kính hiển vi, đòi hỏi nhiều
thời gian.
Năm 1971, cùng với dược sĩ Đỗ Huy Ích ông đã ra
cuốn Sổ tay cây thuốc (NXB Y học, đã tái bản 3 lần). Tiếp đó, năm 1990
là cuốn Cây thuốc Việt Nam - Medicinal Plants in Vietnam (Việt -
Anh)... đều sử dụng tranh minh họa do ông thực hiện. Rồi nữa là tham
gia vẽ tranh cho cuốn Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam I và
II với gần 1.000 cây thuốc và 60 động vật làm thuốc, trong đó có nhiều
cây dược liệu mới. Để hoàn thành 1.000 bức tranh mầu đó, ông đã phải
dùng đến năm chiếc bút kim (vẽ những nét nhỏ nhất), nhờ mua tại Mỹ với
giá 35 USD một chiếc.
* Lại phiêu du sang Cu Ba, Lào tìm cây thuốc Năm
1982 và 1983, hai lần ông được mời sang Cu Ba giúp bạn điều tra cây
thuốc. Lần thứ nhất sang, suốt sáu tháng ròng ông đi hầu khắp đất nước
Cu Ba (từ La Habana đến Santiago de Cuba) tìm kiếm cây thuốc và vẽ cho
các đề tài nghiên cứu. Lần thứ hai sang, ông chỉ ngồi tại chỗ, mẫu vật
được cung cấp đầy đủ. Vẽ được 199 cây thuốc, đến cây thứ 200 thì không
kịp vì đã cận ngày về để đi Lào. Một lần, một người bạn Cuba (tên
Victor Fuentes) sang VN cho biết những bức họa của ông đã từng được in
thành sách.
Quá trình điều tra ở Lào ông cũng vẽ giúp bạn rất
nhiều tranh cây thuốc. Cây thuốc ở Lào cũng như VN, nhiều cây có mẫu
sẵn, nên ông vẽ rất nhanh. Đi nhiều, tìm hiểu nhiều, vẽ nhiều loại cây
thuốc, ông có thời gian để so sánh cây thuốc ở Lào, Cu Ba với VN. Có
người bạn khuyên ông cứ vẽ rồi công bố dần từng họ cho các cây thuốc,
nhưng ông chỉ chuyên chuyện vẽ. Viết về một cây thuốc phải có tranh
minh họa, tranh minh họa càng chi tiết càng có tính khoa học. Vì một
cuốn sách thuốc, một cuốn sách dược liệu không có tranh minh họa chỉ là
một cuốn sách chết! Mong muốn của ông Chương là qua những bức tranh cây
thuốc, bạn đọc và những người trong ngành dược liệu dùng cây thuốc đúng
tên, đúng bệnh!
Cói Ninh Bình - một loại thủy sinh họ cói tìm thấy ở Ninh Bình - không
xác định được tên khoa học
* Đặt tên cho các loài thủy sinh mớiSong
song với nghiệp vẽ cây cỏ, động vật làm thuốc, Bùi Xuân Chương còn là
người đam mê cá cảnh, cây thủy sinh số 1 của đất Hà Thành. Không phải
ngẫu nhiên anh em trong Hội gọi ông là nhà thủy sinh học và bầu ông làm
Chủ tịch danh dự của hội. Ông là người đầu tiên đi sưu tầm nhiều loài
cây thủy sinh, rong lạ, gây giống, giữ gìn cũng như phát triển.
Tiềm
năng các loài cây thủy sinh VN còn rất nhiều. Thời gian qua, cùng với
sự du nhập các loài cây thủy sinh vào VN (chủ yếu các loài cây có nguồn
gốc từ Nam Mỹ, Trung Quốc), Hội Thủy sinh cảnh đã tổ chức nhiều chuyến
tìm kiếm ở Hà Tây, Thanh Hóa, Hải Dương, Cao Bằng... và nhiều loài tìm
thấy được đánh giá cao. Hiện nay chưa có ai thống kê cây dưới nước cả,
nhưng ông Chương đã tập hợp được gần 200 loài. Tuy nhiên, gần đây, theo
ông Chương, phong trào chơi bể thủy sinh phát triển khá mạnh, nên ở đâu
phát hiện có cây đẹp, cá lạ... người ta đánh cả xe xuống lấy hết, cây
mất đi rất nhanh. Nhiều người chơi không có kỹ thuật, cây mang về chẳng
ươm ra được, mà chết hết!
Đến nay, ông Bùi Xuân Chương đã có gần 1500 họa phẩm đen trắng và gần
500 họa phẩm mầu được in trong các tuyển tập sách về cây thuốc VN như:
Sổ tay cây thuốc, Cây thuốc VN, Cây thuốc- bài thuốc biệt dược, Cây
thuốc và động vật làm thuốc ở VN I, II, và III (sắp ra mắt). Ông còn là đồng tác giả của công trình khoa học Atlat quốc gia Việt Nam – đoạt Giải thưởng Hồ Chí Minh về khoa học công nghệ. |
Tuổi cao, không còn sức đi tìm cây, vẽ cây, nhưng tuần nào ông Chương
cũng đến trại thủy sinh của ông Hòa để xem những loài cây mới tìm về
đang được nuôi ươm như thế nào, tìm cách chăm sóc, rồi đặt tên cho từng
loài. Những cây lạ mắt, ông mang về nhà ươm trồng, chăm sóc và tốn
không ít công mới mong được thấy chúng nở hoa... Ông Chương cho biết,
nhiều khi đến mệt, mất ngủ vì cây.
Nói
đến chuyện mất ngủ, ông Chương đưa ngay cho tôi xem hộp thuốc đang để
trên bàn. Ông kể: Hôm rồi mất ngủ, ra hiệu thuốc mua thì lại thấy 2
tranh cây thuốc của mình (cây Vông nem và Bình vôi) được in trên vỏ
hộp. Mở mạng, ông cũng thấy hầu hết các trang web về đông y đều lấy
tranh ông vẽ để minh họa cho các bài viết mà chẳng đề tên, và cũng
chẳng ai nói đến việc trả bản quyền tranh cho ông.
Nhiều hãng
dược sao chép các bức tranh của ông minh họa cho vỏ thuốc, ông cũng đã
từng lên tiếng, nhưng họ vẫn coi như không biết! Giờ đây, thấy sách của
các giáo sư, bác sĩ in ra, lấy tranh của mình, ông cũng chả buồn lên
tiếng nữa.
"Tôi có quen một ông ở Cục bản quyền tác giả, ông
ấy bảo tôi làm đơn để đòi quyền lợi, nhưng tôi không làm, vì tôi nghĩ
làm phải có tiền rất mất thời gian. Tôi chỉ có mong muốn làm sao tất cả
những bức tranh của tôi được lưu giữ tại Viện bảo tàng thiên nhiên hoặc
một bảo tàng nào đó, không sau này các con tôi cũng vứt hết'' – ông tâm
sự!
Hoa Chanh