Gần đây, khi so sánh tương quan số người ủng hộ các ứng cử viên tranh cử Tổng thống Mỹ nhiệm kỳ tới (2021-2025, sẽ bầu vào tháng 11/2020), các báo hay các trung tâm điều tra xã hội học hay đưa ra khái niệm "điểm phần trăm".

Đây là một câu tục ngữ liên quan tới hai loại rau thông dụng được nhà nông ta trồng và sử dụng rất phổ biến trong các bữa ăn hàng này.

“Chửa con so làm lo láng giềng”, không hiểu sao tác giả Nguyễn Đức Dương (trong Từ điển Tục ngữ Việt Nam, NXB Tổng hợp TP.HCM, 2010) lại thống kê tục ngữ có chữ “lo” này. Vì căn cứ vào câu chữ, ta sẽ hiểu là: Cô gái nào đẻ con so sẽ đem lại nỗi lo cho hàng xóm, láng giềng (của cô ấy).

Vừa rồi, nhân tình hình giá cả thịt lợn trên thị trường lên xuống thất thường, có một bạn sinh viên hỏi tôi: Thưa thầy, xưa nay em vẫn hiểu “cân móc hàm” tức là móc cái cân vào hàm con lợn để giết thịt phải không ạ?

Có gì lạ hay đặc biệt đáng nói ở đây đâu nhỉ? "Đóng cửa" hay "mở cửa" không chỉ là "chuyện thường ngày ở huyện" mà là chuyện thường ngày ở mỗi gia đình.

Có nhiều người ngạc nhiên là không biết nên gọi dịch bệnh do chủng mới virus corona gây nên (xuất phát từ Vũ Hán, Trung Quốc cuối năm 2019) đang làm xáo trộn cuộc sống gần như của cả thế giới là gì cho đúng.

Áp phích - một danh từ tiếng Việt khá quen thuộc. Đây là một từ gốc Pháp (viết là “affiche”). “Từ điển tiếng Việt” (Trung tâm Từ điển học, NXB Đà Nẵng, 2017) giải nghĩa: “tờ giấy lớn có chữ hoặc tranh vẽ, dán ở nơi công cộng để tuyên truyền cổ động hay để quảng cáo”.

Ăn là câu chuyện của muôn thuở. Từ cổ chí kim, hỏi có ai không ăn mà sống được? Tết nhất hội hè, người ta thường hay tổ chức ăn uống linh đình. Đó cũng là chuyện đương nhiên. Đầu Xuân, khi dư vị Tết còn đậm đà đến tận rằm Tháng Giêng, tôi không có ý lạm bàn về chuyện ẩm thực (ẩm: uống, thực: ăn) mà muốn nói tới ngữ nghĩa của tổ hợp từ ăn Tết.

Câu tục ngữ Ba mươi chưa phải là Tết nói lên một điều, cái gì chưa đạt tới ngưỡng cần thiết thì chớ vội bỏ qua, đốt cháy giai đoạn. Nguyên lý biến đổi từ lượng thành chất trong triết học biện chứng cũng gần như thế. Sự vật có khi đã hội đủ mọi điều kiện quan trọng, nhưng có khi chỉ thiếu một “điều kiện đủ” là chưa làm nên chuyện.

Bạn đã từng nghe nói tới từ “ăn vã” chưa? Tôi tin là nhiều người đã nghe và chính họ đã từng “ăn vã” một cái gì đó. Chúng ta vẫn nghe, đại loại: “Chờ cơm mãi chả thấy, cô nàng cứ thế ăn vã hết đĩa rau”; hay “Chỉ hai anh em mà ăn vã sạch nửa kí thịt ba chỉ luộc chấm mắm tôm” v.v...

Các bạn đọc “Truyện Kiều” của Nguyễn Du, hẳn không quên mấy câu thơ: “Mụ nghe nàng nói hay tình, Bây giờ mới nổi tam bành mụ lên”.

Chúng ta đã biết có ba từ gốc Pháp khá quen thuộc là bia (bière), sâm banh (champagne) và (rượu) vang (vin). Bây giờ, dự tiệc (nhất là tiệc buffet) người ta hay mời uống các loại rượu vang. Còn sâm banh được mở (cho nổ tung) khi ăn mừng nhà mới, lên chức lên lương, đoạt giải quán quân trong một môn thể thao hay hạ thủy một con tàu mới...

Bạn Nguyễn Thị Quỳnh Nga, sinh viên ngôn ngữ học, có hỏi: “Có lần trong chương trình “Chuyển động 24h” phát trên VTV1, em có nghe MC Thụy Vân nói: “Trong vòng 30 phút đồng hồ, đã có thể nấu xong một nồi cơm…”.

“Đi bão” (hay “bão đêm”) một tổ hợp từ chắc chắn chưa có trong Từ điển tiếng Việt. Tôi đã liên lạc với Trung tâm Từ điển học và biết rằng từ này “chưa có nội dung định nghĩa và đang cân nhắc để sắp tới có thể đưa vào danh sách từ mới tiếng Việt”.

“Sóng” ở đây chỉ một hiện tượng mặt nước dao động, dâng lên hạ xuống như đang di chuyển về một hướng nào đó. Đó là một hiện tượng thiên nhiên. Ta thấy ở hồ, ao, sông, biển, khi có gió sẽ xuất hiện sự chuyển động của bề mặt nước phía trên, hết đợt này đến đợt khác.