Thần vệ nữ và nguồn gốc của nghệ thuật

(Thethaovanhoa.vn) - Nhìn vào số tượng vệ nữ có niên đại cách nay 40.000 năm cho tới 3.000 năm trong các nền văn hóa thế giới, nhiều người không khỏi giật mình: chúng mang phong cách “mới lạ” của nền điêu khắc hiện đại ngày nay!

Hơn 100 năm qua, những tranh cãi về nguồn gốc của nghệ thuật vẫn còn những bất đồng. Tuy nhiên, những năm gần đây, chứng cứ cho thấy nghệ thuật trừu tượng có mặt ở châu Phi từ cách đây 75.000 năm, còn chứng cứ cho nghệ thuật tượng hình cổ xưa nhất có cách đây 40.000 năm. Đó là pho tượng nhỏ khắc trên ngà voi ma-mút được tìm thấy trong cuộc khai quật năm 2008 ở Tây Nam nước Đức. Pho tượng thần vệ nữ này trở thành nguyên mẫu cổ nhất về nghệ thuật tượng hình.

Hàng ngàn pho tượng nữ thần cùng đủ mọi hiện vật và di tích đền thờ nữ thần mà ngành khảo cổ đã liên tục tìm được trên thế giới trong thế kỷ 20, đã làm thay đổi triệt để những cách nhìn của chúng ta về bối cảnh và ý nghĩa của nghệ thuật đầu thời Đồ đá cũ. Những phát hiện này cũng làm thay đổi và đánh giá lại những thiết chế văn hóa, xã hội, tín ngưỡng của nhân loại trong mấy ngàn năm qua dưới chế độ phụ quyền cùng tín ngưỡng độc thần với sự thống trị của nam thần.

Hãy cùng nhìn lại một số pho tượng vệ nữ nổi tiếng và cổ xưa nhất, cũng là những tác phẩm nghệ thuật đầu tiên của nhân loại:


VỆ NỮ HOHLE FELS  khắc trên ngà voi ma-mút, cao 6 cm, phát hiện năm 2008 ở vùng Swabia Jura nước Đức, có niên đại từ đầu thời kỳ Đồ đá cũ cách nay khoảng 40.000 năm. Đây là mẫu mực cổ nhất thế giới về nghệ thuật tượng hình nói chung. Các đặc trưng của nhiều pho tượng nữ thần vào những thời kỳ tiền sử sớm nhất thường ít chú tâm vào phần đầu, gương mặt, cánh tay hoặc bàn chân, mà đặt nặng vào những thuộc tính của sinh dục. Với Vệ nữ Hohle Fels cũng vậy, ngoài hai đặc trưng phồn thực thường thấy là “vú to mông nẩy”, bộ phận âm hộ còn được khuếch đại với hai bắp đùi căng tròn và hai chân dạng ra để nhấn mạnh việc sinh đẻ. Có lẽ đó là vẻ đẹp sinh học lý tưởng, ít ra là trong thời kỳ này. Giới y học ngày nay xem hình ảnh đàn bà thời tiền sử bị chứng béo phì, nhưng thật ra theo quy luật sinh tồn thì lớp mỡ dày dưới da và dưới bộ mông to xệ này hẳn nhiên có chức năng cần thiết để giữ nhiệt và dự trữ năng lượng nhất là khi người phụ nữ vừa phải sinh con đẻ cái trong những điều kiện sinh tồn khắc nghiệt nhất của môi trường thời kỳ Băng hà. Cũng có người xem đây là tác phẩm nghệ thuật huê tình (erotic) có sớm nhất của nhân loại. Tuy nhiên, khái niệm hiện đại về “nghệ thuật” hoặc “huê tình” là hoàn toàn xa lạ trong một thời kỳ không có khái niệm giam cầm gọi là “tác phẩm nghệ thuật” hoăc “khiêu dâm”. Hình tượng nữ tính thiêng liêng ở đây được tôn vinh thành nữ thần, người mẹ mang thai, sinh sản, nuôi dưỡng từ bầu vú no tròn, và lại đón đứa con trở về tử cung của Mẹ đất để rồi lại tái sinh.


VỆ NỮ DOLNI VESTONICE  là người đàn bà khỏa thân bằng gốm có màu đen sẫm kỳ lạ, cao 111 mm,  niên đại cách nay 29.000 - 25.000 năm, tìm thấy ở vùng Nam Brno, Moravia, nước Tiệp. Bức tượng gốm này tuy có đặc trưng phồn thực tương tự với những pho tượng khác, nhưng gương mặt có hai đường vạch thành đôi mắt xếch và một vạch thẳng là mũi, và chóp đầu có bốn cái lỗ để cắm hoa, cây lá hoặc lông chim, tạo thành kiểu tóc biểu thị cho cây cối đâm chồi nảy nở từ Mẹ đất. Pho tượng này phát hiện cùng với những tượng đầu nữ thần và những thú vật khác, được công nhận là đồ gốm cổ nhất nhân loại, và đã sớm biết sử dụng kỹ thuật nung gốm. Nghệ thuật điêu khắc trên ngà voi và gốm với những hình tượng đa dạng tìm thấy ở vùng này được xem là do bàn tay của người phụ nữ tạo ra trong thời đồ đá.

VỆ NỮ LESPUGUE  điển hình của nền văn hóa Gravette trải dài khắp châu Âu, cách nay 27.000 năm, ở vùng Dordogne, Pháp. Khắc trên ngà voi ma-mút, cao 14 cm,  vệ nữ này không có bàn tay hay bàn chân, cặp giò thuôn nhọn dần, mục đích như để cắm đứng xuống đất hoặc cắm vào đâu đó có thể nhìn thấy. Phần ngực trên lõm thành một đường cong và uốn lên trên như chiếc đầu rắn hướng tới trước, vì vậy tất cả phần trên mảnh mai như thể để nhấn mạnh ở phần dưới vào khả năng sinh đẻ và nuôi dưỡng. Cặp vú to thõng xuống với hai cánh tay nhỏ tựa lên hai bầu vú hòa nhập vào với cái dạ con tròn đầy; cặp mông và cặp giò phồng căng lên thành khối như thể đang trợ giúp cho hành vi sinh đẻ. Bộ vú và bộ mông gây cảm tưởng là bốn quả trứng to mang trong chiếc tổ của thân thể đang có bầu. Mười vạch thẳng khắc dưới mông đằng sau bắp chân tạo ấn tượng của dòng nước ối đang tuôn ra từ dạ con. Mười đường vạch gợi ý về mười tuần trăng mang thai.


VỆ NỮ WILLENDORF, niên đại khoảng 26.000 năm, tìm thấy ở Áo. Tuy chỉ cao 11 cm nhưng nữ thần trông dáng đồ sộ, tác phẩm nghệ thuật nổi tiếng này có thể tìm thấy trong đa số sách về lịch sử nghệ thuật. Bức tượng được khắc bằng đá vôi, mang đậm tính phồn thực của Mẹ đất với cặp vú to, bụng lớn, âm hộ được khắc chi tiết, và vẫn còn dấu vết của lớp màu đất đỏ quét lên tượng trưng cho máu. Quanh đầu nữ thần là 7 lớp bện song song vòng quanh và che kín khuôn mặt. Con số 7, con số của sự trọn vẹn, một phần tư của chu kỳ tuần trăng.


VỆ NỮ MORAVANY/MORAVIA, ở Slovakia, khắc bằng ngà voi ma-mút, cao 7,6 cm, niên đại 22.800 năm, cũng thuộc nền văn hóa Gravette. Bức tượng rất đẹp, không có đầu, tất cả nhấn mạnh vào tính tả chân công phu ở bụng và cặp vú nặng trĩu, biểu thị đang chu kỳ mang thai. Rốn và âm hộ cũng được khắc rõ nét.


NỮ THẦN BRASSEMPOUY, bức tượng nổi tiếng này chỉ còn sót lại chiếc đầu, cao 3,65 cm, khắc trên ngà voi ma-mút, tìm thấy trong một cái hang ở Brassempouy (Landes, Pháp), niên đại cách đây khoảng 25.000 năm, thuộc văn hóa Gravette. Đây là bức tượng có phong cách hiện đại nhất, và có lối miêu tả sớm nhất mang tính tả thực về khuôn mặt và kiểu tóc, cổ cao với những nét thanh tú.

VỆ NỮ LAUSSEL, cao 43 cm, khắc trên đá vôi, Pháp, cách đây 22.000 năm, tay phải cầm chiếc sừng bò mộng hình Mặt trăng lưỡi liềm, trên đó vạch ngấn 13 ngày khi trăng tròn và 13 tháng của năm âm lịch. Bàn tay trái chỉ vào dạ con đang căng lên để chỉ sự liên hệ chu kỳ trăng tròn với tiến trình sinh đẻ của dạ con.


VỆ NỮ ENGEN, tìm thấy ở hang Peterfels, Đức, niên đại cách đây 15.000 năm, khắc bằng than đen và mài tới độ nhẵn bóng tuyệt đẹp, chiều cao chỉ 4,4 cm. Đây có lẽ là hình tượng người đàn bà được cách điệu trừu tượng cao độ nhất, với bộ mông to hình trứng, có lỗ ở chóp đầu để xỏ dây da đeo quanh cổ.


VỆ NỮ JOMON của Nhật Bản, thuộc thời kỳ Jomon (hay Thừng văn) niên đại bắt đầu cách đây 16.000 năm và kết thúc vào 300 năm trước Công nguyên, là nền văn hóa có sự liên tục và lâu dài nhất thế giới. Dân tộc Jomon đã tạo ra sản phẩm đồ gốm thuộc loại có sớm nhất thế giới với phong cách phong phú và rất đặc dị, những hình thể người vừa trừu tượng vừa cụ tượng được cách điệu tinh tế và hiện đại, cùng nhiều tượng nữ thần mang bầu và sinh đẻ. Cũng như hầu hết ở những xã hội tiền sử khác, đồ gốm của Jomon được cho là do phụ nữ chế tác.


NHỮNG NỮ THẦN HỒNG SƠN, bằng đất nung và ngọc thạch, thuộc nền văn hóa Hồng Sơn thuộc thời đại đồ đá mới, ở vùng nay thuộc Đông Bắc Trung Quốc (trải dài từ vùng tự trị Nội Mông đến Liêu Ninh). Nền văn hóa tiền sử này rất bí ẩn, có nền văn minh và kỹ thuật rất cao, có niên đại kéo dài cách đây 6.700 năm cho tới 4.900 năm, cũng là nơi chế tác ngọc thạch sớm nhất với phong cách tạo hình độc đáo. Tại di chỉ Ngưu Hà Lương đã khai quật ra một tổ hợp đền thờ nữ thần và nhiều tượng nữ thần khỏa thân. Đền thờ này dùng để hiến tế nữ thần trong thời mẫu hệ, liên quan đến việc sinh đẻ và những nghi lễ phồn thực của người nữ.