'Ba tách trà' và một nghi án dối trá

(Thethaovanhoa.vn) - Nhân tranh cãi về tác giả Huyền Chip và độ xác thực của cuốn nhật ký hành trình Xách ba lô lên và đi, TT&VH điểm lại trường hợp cuốn sách phi hư cấu Ba tách trà (Mỹ) - cũng từng dính nghi án bịa đặt.

Mùa Xuân năm 2011, tên tuổi nhà leo núi kiêm nhà hoạt động xã hội Greg Mortenson nổi lên như cồn nhờ cuốn sách Ba tách trà (Three Cups Of Tea) mô tả chính tác giả như một Indiana Jones (nhân vật  phim hành động ) đời thực.

Câu chuyện nhân văn

Sách kể về hành trình của Mortenson, một người Mỹ, trong việc quyên tiền để xây trường học cho trẻ em gái ở Pakistan và Afghanistan.

Chiến dịch đã thu hút tài trợ hơn 70 triệu USD cho quỹ từ thiện của Mortenson là Central Asia Institute (CAI). Những khó khăn, nguy hiểm khi theo đuổi kế hoạch này và lòng hảo tâm của tác giả cũng được mô tả trong sách.

Bìa cuốn Ba tách trà bản tiếng Anh

Tác phẩm có tên trong danh sách bán chạy của New York Times thể loại phi hư cấu suốt 50 tháng trời, là một hiện tượng xuất bản lẫn xã hội. Nhờ tiếng vang của cuốn sách, tác giả trở nên nổi tiếng toàn cầu.

Nhiều nhà báo uy tín như Nicholas Kristof, Thomas Friedman, Christiane Amanpour… đã ca ngợi Mortenson. Anh cũng được đưa vào danh sách rút gọn cho giải Nobel Hòa bình trong 3 năm liền.

Cáo buộc dối trá

Nhưng, vào ngày 17/4/2011, chương trình 60 Minutes của CBS News đã phanh phui câu chuyện bằng một phóng sự. Nhà báo Steve Kroft tiết lộ, quỹ CAI đã dùng tiền từ thiện để quảng cáo cho cuốn sách của Mortenson, trong đó có tiền thuê máy bay riêng để đi khắp nước Mỹ. Số tiền đó nhiều hơn tiền xây trường học và giáo dục trẻ em ở Trung Đông.

Thêm vào đó, rất nhiều phần trong cuốn Ba tách trà là bịa đặt. Câu chuyện cảm động về một người đàn ông Mỹ muốn xây trường học cho những người dân nghèo ở Pakistan chỉ là một “truyền thuyết” được dựng nên phần nhiều từ trí tưởng tượng.

Đáng chú ý là một chi tiết nói rằng Mortenson đã bị Taliban bắt cóc 8 ngày, trong đó tác giả thổ lộ chỉ buồn vì sẽ chết theo cách mà "người vợ trẻ đang mang thai sẽ không bao giờ biết". Chi tiết này đã được chứng minh hoàn toàn là tưởng tượng.

24 giờ sau khi 60 Minutes cho nổ, "quả bom truyền thông" này đã bị trang Byliner phơi trần sự thật: "Mortenson đã đã nói dối về những việc làm cao quý, những rủi ro, những người anh ta đã gặp, số trường học anh ta đã xây. Hơn nữa, quỹ từ thiện của anh ta còn bị nghi báo cáo tài chính gian lận, thất thoát hàng triệu USD. Thậm chí, còn có thông tin Greg coi quỹ CAI như chiếc máy rút tiền của riêng mình".

Nhà báo Jon Krakauer cho biết đã liên hệ với Mortenson để sắp xếp một cuộc phỏng vấn để làm rõ các nghi vấn, nhưng Mortenson không đồng ý trả lời phỏng vấn.

Thông tin này đã khiến Steve Bullock, công tố viên bang Montana (Mỹ) - nơi Mortenson sinh sống, chú ý và tiến hành điều tra. Cuộc điều tra hoàn tất vào tháng 4/2012, phanh phui hàng loạt vi phạm tài chính và những vấn đề nội bộ nghiêm trọng trong quỹ CAI.

Đến lúc đó, quỹ CAI có vài thay đổi nhân sự cốt để che giấu sự việc trước giới báo chí, các nhà hảo tâm và công chúng. Tuy nhiên, một vụ kiện của 4 độc giả chống lại nhóm tác giả vào tháng 4/2012 đã bị tòa bác bỏ.

Nhà leo núi Greg Mortenson (áo đen, ở giữa) và trẻ em ở Afghanistan (ảnh được đăng trong sách)

Sách vẫn dược quảng bá và bán chạy

Nay, đã 2 năm trôi qua kể từ vụ bê bối. Từ tháng 3/2013, quỹ CAI đã có giám đốc điều hành mới. Nhưng Mortenson vẫn thuộc biên chế của tổ chức này. Theo báo cáo tài chính của quỹ mới đây, thu nhập hàng năm của anh là 182.220 USD.

Và, Mortenson vẫn có nhiều ảnh hưởng đến hoạt động của quỹ, đồng thời vẫn là gương mặt đại diện của CAI.

Cho đến nay, cuốn sách vẫn để lại nhiều câu hỏi. Các luật sư của NXB Penguin, nơi phát hành cuốn sách, chưa từng lên tiếng khẳng định mọi thông tin trong sách đều có thật.

Mặc dù vậy, Penguin vẫn tiếp tục phát hành cuốn sách ở thể loại phi hư cấu. Sách vẫn bán rất chạy vì được quảng bá trong chương trình Pennies for Peace của quỹ CAI. Mọi năm, ở Bắc Mỹ, các trường đại học vẫn gợi ý cho hàng nghìn sinh viên tìm đọc cuốn sách.

Và trong chiến lược quảng bá của CAI, hình ảnh Mortenson vẫn được xây dựng như một người hùng.

Mi Ly
Thể thao & Văn hóa