Kỳ 3: Tản mạn về quần cư các tộc người

(TT&VH) - Làng bản của người Mường, người Tày, người Nùng đều khó xác định phạm vi ranh giới dứt khoát, bởi họ ở trải rộng hay dài những khu vực đồi rừng thấp quá rộng, không hề có rào làng, cổng làng. Người ta có thể rào vườn trồng rau cho gà lợn khỏi phá hoại chứ không có ngăn cách hàng xóm.

Cách tổ chức làng bản như vậy còn kéo dài cho đến ngày nay cho thấy những tộc người này có cuộc sống tương đối thanh bình. Binh biến, trộm cắp dường như không bén đến, nên không nhà nào khóa cửa.

1. Nếu nhìn thoáng qua, làng bản của người Thái không khác lắm so với làng bản của người Mường. Hai tộc người này luôn ở cạnh nhau nên có nhiều nét tương đồng về văn hóa.

Nhưng thực ra bản Thái thường có quy hoạch nhất định, điển hình là những bản ở Mai Châu, như bản Lác, tất cả những ngôi nhà - gia đình, nằm trên một bãi đất bằng, mái nhà nọ sát mái nhà kia. Hiện nay mái nhà cổ truyền không còn dài rộng như xưa nữa, do gianh lợp đã cạn kiệt, chứ những mái nhà Thái cổ truyền vươn trùm ra ngoài cột hiên đến hai thước, hoặc hơn, do đó khi hai mái nhà chạm nhau, khoảng cách giữa hai nhà vẫn khá lớn và luôn được che mưa nắng. Người ta có thể đi trong cả làng dưới các mái nhà như đi trong hàng hiên lớn. Trẻ con trong bản thường chơi với nhau dưới mái hiên chung này.Quy hoạch như vậy tất nhiên không có vườn nhà.

Cầu ngói ở Sơn Tây xưa (Bưu ảnh cổ thời Pháp thuộc đầu thế kỷ 20, tư liệu NXB Thế giới)

Bản người Mường các ngôi nhà có xu hướng tách  rời nhau xa hơn và ở trên sườn đồi với độ cao thấp khác nhau, có những mảnh vườn và sân chia không gian.

Tuy nhiên, vườn của người Mường rất tương đối, không rõ nét quy hoạch, và người ta cũng thường không trồng trọt ở vườn. Người Mường biết và ăn rất nhiều loại rau cỏ trong tự nhiên, không cần trồng trọt gì cả. Bản Mường đôi khi chiếm một diện tích trải rộng cả một thung lũng, mấy vạt đồi, rất khác bản Thái.

Trong khi người Thái chú trọng đến những cánh đồng rộng trong thung lũng lớn, thì người Mường thường canh tác trên những cánh đồng nhỏ hẹp hơn. Chế độ Quan lang Mường và chế độ Phìa tạo Thái - những đẳng cấp cao nhất trong xã hội cổ Mường, Thái thường sở hữu vĩnh viễn đất ruộng, nên đại bộ phận dân chúng canh tác trên những mảnh ruộng xa và nhỏ hẹp và phân tán hơn.

2. Bản người Tày và người Nùng có những nét tương đồng với bản người Mường, nghĩa là ở phân tán trong những khoảng đồi và rừng rộng, không có quy hoạch rõ nét hay rào làng.

Người Nùng sống tương đối tập trung trên một sườn đồi nhìn ra ruộng thấp phía dưới. Nhà người Nùng cổ thường theo lối nửa sàn nửa đất, khác hẳn lối Mường Thái, và phần nào là Tày sống trên những nhà sàn thuần túy.

Khảo sát những bản người Nùng Phản Slình ở huyện Hữu Lũng, Lạng Sơn, thấy họ thường bố trí hai bên trải dài theo một con đường phía ngoài dẫn ra chợ và dần đến đường cái, phía trong dẫn vào núi sâu. Người Nùng Phản Slình thường không trồng cây ăn quả trong vườn, mà ở hàng rào, tiếp giáp với đường đi và xóm ngõ. Ai thích ăn thì cứ tự nhiên hái quả, có thể hỏi chủ nhà hoặc không, chứ không bán. Vườn chỉ để trồng chàm, mía, thuốc lá. Ruộng cũng được khai thác từng mảnh nhỏ rất xa nhà, trong các thung lũng sâu.