Làng gốm Bát Tràng cách trung tâm Hà Nội hơn 10km. Bất cứ ai ở ngôi làng 500 năm tuổi này cũng đều biết làm gốm, nhưng bậc “phù thủy” của Đất - Nước và Lửa - ba đại lượng trong phương trình của gốm thì phải kể đến Trần Độ - một trong những tài hoa giữ hồn gốm cổ…
Thế hệ thứ 18 của dòng họ “kiếm cơm từ đất”Trần
Độ sinh năm 1957, là thế hệ thứ 18 của dòng họ Trần làm gốm ở Bát
Tràng. Ngay từ năm lên 10 tuổi, ông đã tỏ ra là người có duyên với đất
khi mày mò tự mình làm ra những đồ vật bắt mắt, khiến ngay những người
thợ cao niên cũng phải kinh ngạc.
Năm 1975 ông vào làm công nhân xí nghiệp gốm sứ Bát Tràng. Sau hai năm,
ông lên đường nhập ngũ, năm 1982 ra quân ông trở về công tác tại Xí
nghiệp sứ Bát Tràng sau đó là HTX Ánh Hồng, ông từng được cử đi 6 tỉnh
phía Nam công tác để nghiên cứu về gốm sứ. Năm 1989, ông quyết định mở
lò sản xuất các sản phẩm gốm theo đường lối riêng của mình.
Trần
Độ là tác giả của 80 món quà tặng, gồm những sản phẩm phục cổ, giả cổ,
trong đó có một chiếc bình rượu cổ triều Mạc mà Văn phòng Chính phủ đặt
làm quà lưu niệm cho các nguyên thủ quốc gia tham dự Hội nghị Cấp cao
ASEM5 tổ chức tại Hà Nội tháng 10-2004. Một năm sau đó, ông là người duy
nhất được chọn thực hiện lô hàng đặc biệt gồm 219 món đồ gốm với gần 10
loại sản phẩm phục chế theo nguyên mẫu còn lưu giữ trong sách cổ và mẫu
lưu tại Bảo tàng Nghệ thuật, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam.
Những
“món đồ đất có hồn” này sau đó đã theo chân Thủ tướng Phan Văn Khải
sang Hoa Kỳ, Canada làm quà cho các chính khách nước sở tại. “Đó không
chỉ là niềm tự hào gốm truyền thống Bát Tràng mà còn khẳng định một sức
sống mãnh liệt ẩn dưới lớp áo cứ ngỡ là vô tri của đất… ” – Trần Độ
nói. Lò gốm của ông đã từng được đón tiếp nhiều nhà lãnh
đạo cao cấp của đất nước như nguyên Chủ tịch nước Trần Đức Lương,
nguyên Phó Chủ tịch nước Trương Mỹ Hoa, Chủ tịch QH Nguyễn Phú
Trọng...
“Ông vua men gốm”
Người
làm gốm tài danh của Bát Tràng, mỗi người làm gốm đều có sở trường khác
nhau. Có người chú ý nhiều về đường thẳng, tam giác, so le, cắt vát làm
sao cho nước men sáng mầu, ít vẽ trang trí. Có người lại rất chú ý đến
những loại men mới, kiểu tráng men hai lớp khác nhau trong một sản phẩm
hoặc cho ra những đồ gốm thô, gốm men chảy…
Trần Độ chọn cho mình một lối đi riêng, không hề đơn giản: tìm tòi phục
chế những hình khối, màu men cổ.
Đến nay, trong gia tài Trần Độ đã có
được trên 70 bài men cổ. Riêng dòng men ngọc, ông có tới mười hai công
thức khác nhau, tạo ra 12 biến tấu của loại men này. Rồi men lam, men
rau, men đá, men chảy, men nâu, men đen... Men nâu là mầu nâu trầm rất
lạ chưa thấy có ở Bát Tràng. Dùng những bài men đó, ông đã tái phục chế
lại hàng trăm sản phẩm gốm cổ từ thời Lý - Trần - Lê như lư hương, chân
đèn, bình, lọ, chum, choé, bát đĩa được thể hiện qua các lớp men rạn,
men chảy các màu trắng, nâu, xanh ngọc... mà vẫn giữ được những hoa văn
cổ xưa, chất men giản dị và thanh thoát. Hơn 50 hiện vật ông phục chế
đều đã cung tiến cho Ban Quản lý di tích đền Hùng (Phú Thọ), Đền Đô (Bắc
Ninh), Đền Cổ Loa, Khu Di tích vua Lê, và Trung tâm Hoạt động Văn hoá -
Khoa học Văn Miếu (Hà Nội).
Một số sản phẩm gốm cổ dưới bàn tay phục chế của Trần Độ
Nếu
như men ngọc, được các khách hàng châu Âu vô cùng ưa chuộng, thì cách
đây 10 năm, qua cuộc triển lãm gốm Việt - Nhật tại Hà Nội với men nâu
ông cũng đã dành được nhiều hợp đồng với các doanh nhân người Nhật. 150
mẫu sản phẩm phục chế hình khối, màu men cổ của ông đã được những khách
hàng người Nhật tiếp tục mang đi giới thiệu ở các nước khác. Nói như
Trần Độ: “Gam màu trong bức tranh văn hóa của Bát Tràng đã được góp
phần nhỏ tạo nên những ấn tượng trong lòng những người nước ngoài về
một thứ sản phẩm văn hóa được con người thổi hồn vào đất…”.
Với
Trần Độ, men không chỉ được tạo ra từ tháng ngày lao động miệt mài mà
có những bài men được chắt ra từ “máu và nước mắt”: Nó được chắp nối từ
những ý tưởng chập chờn trong lúc tỉnh, lúc mơ, như một thứ sắc màu của
ảo ảnh, phải nhìn bằng con mắt của cõi “tâm” mới thấy hết được những
cao siêu, thoát tục của nó. Và trong ngôn ngữ men của Trần Độ điều mà
nhiều người cảm nhận được là màu sắc của Phật giáo. Đó là một thứ ngôn
ngữ trần tục đấy mà thoát tục đấy, rõ là sắc màu của đời thường mà cũng
chập chờn như của cõi hư vô…
Trần Độ chia sẻ: “Năm 1010, vua Lý
Thái Tổ dời đô về Thăng Long, nhiều thương nhân, thợ thủ công từ các
nơi tìm về Thăng Long lập nghiệp. Bát Tràng tuy là ngoại thành nhưng là
một dải đất quý của Thăng Long, nơi đây mang một thứ mà nội đô không có
ấy là thứ đất sét trắng làm nên những sản phẩm chất chứa hồn cốt bao
đời của văn hóa Thăng Long. Một số thợ gốm Bồ Bát đã di cư ra đây cùng
họ Nguyễn Ninh Tràng lập lò gốm, gọi là Bạch Thổ phường (phường Đất
Trắng)”.
Giờ đây, trang mới của gốm Bát Tràng được đánh dấu
bằng sự xuất hiện của những chiếc lò nung bằng gas vừa giải quyết nạn ô
nhiễm môi trường vừa kiểm soát được nhiệt độ - khâu được xem là có tính
chất quyết định “phép nhiệm màu” của men. Nhưng dù có hoán cải gì, thì
men gốm Bát Tràng vẫn mãi giữ được hồn cốt của mình bởi những con người
tâm huyết như nghệ nhân Trần Độ.
Trần Độ giành Huy chương "Bàn tay vàng" do Liên hiệp HTX Thủ công nghiệp
trung ương tặng năm 1990; Giải thưởng Đôi bàn tay vàng của Hội
Mỹ thuật Đông Dương (1999). Giải thưởng Hà Nội vàng do Hội Tiêu chuẩn
và Bảo vệ người tiêu dùng cùng ban tổ chức Hội chợ Doanh nghiệp VN hướng
tới 1000 năm Thăng Long – Hà Nội phong tặng (2002); Giải vàng Ngôi sao
Việt Nam (Hội Mĩ thuật Việt Nam); Từng tổ chức thành công triển lãm Hành
trình về quá khứ là 1 trong 5 thợ gốm trẻ của làng gốm Bát Tràng nhận
danh hiệu nghệ nhân do Bộ văn hoá phong tặng... |
Nguyễn Yến