798: Nhà máy bỏ hoang thành khu nghệ thuật quốc tế (Bài 1)

Từ trung tâm Bắc Kinh, đổi một trạm xe bus hướng về sân bay quốc tế Bắc Kinh, chưa đầy nửa tiếng sau chúng tôi đã có mặt ở Chaoyang, một quận vùng ven, tương tự như khu Cao-Xà-Lá (Cao su - Xà phòng - Thuốc lá) ở Hà Nội. Cổng sắt cũ, những khu nhà cao tầng cũ không có tiếng động. Nhưng xe hơi đậu thành hàng, khách ngoại quốc dập dìu cho chúng tôi biết khu nhà xưởng bỏ hoang này đang “sống” với một nhịp đập khác…

Lai lịch một cái tên

798 vốn là tên một nhà máy nằm trong cụm liên hợp các nhà máy thuộc dự án 718, một hình ảnh về sự hợp tác liên minh giữa nước CHND Trung Hoa với Liên Xô và Đông Đức vào những năm 1950 chuyên sản xuất quân trang quân dụng và các thiết bị điện. Năm 1954, những nhà máy đầu tiên trong dự án này bắt đầu mọc lên trên khu đất rộng tới 630.000 mét vuông, nằm không xa trung tâm thủ đô Bắc Kinh, mang những cái tên hoàn toàn là các con số: 706, 707, 751, 761, 797 và 798 là nhà máy lớn nhất nằm trong cụm này. Thiết kế chính cho dự án là các kiến trúc sư, kỹ sư Đông Đức, mà phần lớn trong số họ đến từ Bauhaus, ngôi trường nổi tiếng với ngôn ngữ thiết kế hiện đại. Đấy là lý do vì sao 798 không giống bất cứ một khu nhà máy cũ nào của Trung Quốc. Nó mang ngôn ngữ kiến trúc phương Tây, với những không gian rộng để lấy được nhiều ánh sáng tự nhiên và được xây dựng rất kiên cố, có thể đứng vững khi có động đất 8 độ Richter. Vào thời kỳ hoàng kim của mình, những nhà máy này thu hút từ 10 tới 20 ngàn công nhân. Tuy nhiên, từ thập niên 1980, sản xuất bắt đầu rơi vào đình trệ và các xưởng máy dần dần trở thành hoang phế…

Và thành shop bán thời trang, đồ lưu niệm

Thập niên 1990, cùng với thời kỳ Đổi mới của mỹ thuật ở Việt Nam, thì ở Bắc Kinh, là thời kỳ của nghệ thuật mới - nghệ thuật đương đại. Trước khi hai nghệ sĩ trẻ Việt Nam thực hiện màn trình diễn gây sốc tại Văn Miếu, Hà Nội (1998) thì ở Bắc Kinh, các nghệ sĩ trẻ đã mang tác phẩm của mình vào không gian ngoài trời ở Cung điện mùa Hè của Từ Hy Thái hậu (Di Hòa Viên). Và khởi đầu từ việc Hội Mỹ thuật Trung Quốc lấy khu nhà máy 706 bỏ hoang để tổ chức workshop vào năm 1995, dần dần các nghệ sĩ Trung Quốc và cả nghệ sĩ nước ngoài bắt đầu tìm tới địa chỉ này, thuê làm xưởng vẽ, xưởng điêu khắc, phòng trưng bày tác phẩm…, với giá rẻ hơn rất nhiều so với các vị trí khác trong trung tâm thành phố. Năm 2002, một triển lãm quốc tế lớn lần đầu tiên chọn khu nhà máy bỏ hoang 798 để trưng bày - đó là triển lãm Beijing Afloat, nằm trong dự án nghệ thuật Bắc Kinh - Tokyo. Triển lãm thu hút hơn 1.000 người tới tham dự, đánh dấu việc 798 chính thức trở thành một không gian nghệ thuật mới.

Bình cũ rượu mới

Bước qua cái cổng có tấm biển gắn con số 798 màu đỏ rực thuộc quận Chaoyang, nằm ngay trên con đường cao tốc nối giữa sân bay quốc tế và khu down town là bạn đã bước vào một không gian hoàn toàn khác của Bắc Kinh. Tất cả các nhà xưởng bỏ hoang trở thành những phòng triển lãm, những gallery nghệ thuật, các tiệm bán sách nghệ thuật và thời trang, các studio mỹ thuật, nhiếp ảnh,... Ngay cả các con đường dẫn từ nhà xưởng này sang nhà xưởng khác cũng trở thành những không gian trưng bày tác phẩm. Và nếu như ở trung tâm Bắc Kinh, bạn hầu như không thể tìm được một quán cà phê nào đúng nghĩa (trừ phi uống cà phê trong tiệm ăn nhanh McDonald hay KFC), thì ở đây không thiếu những quán cà phê mang đậm phong cách nghệ thuật, mỗi quán một kiểu bài trí khác nhau, nhưng giống nhau ở cà phê pha kiểu Tây, đồ ăn nấu kiểu Tây “chuẩn” và âm nhạc được chọn lựa văn minh đến ngạc nhiên. Nhiều quán cà phê ở đây đồng thời cũng là nơi trưng bày và bán các tác phẩm nghệ thuật, một số quán khác thì chủ quán lại chính là người sưu tầm nghệ thuật.

Tác phẩm có ở khắp nơi, ngoài quán cà phê, trong ngõ hẻm

Từ năm 2002 đến nay, 798 thường xuyên diễn ra các triển lãm nghệ thuật đương đại của các nghệ sĩ Trung Quốc và quốc tế. Năm 2003, triển lãm mỹ thuật quốc tế Bắc Kinh lưỡng niên (tổ chức 2 năm/lần) theo mô hình của Venice Biennale được tổ chức lần đầu cũng tại khu này. Năm 2004, Festival nghệ thuật 798 lần thứ nhất được tổ chức. Một trong những sự kiện gây ồn ào nhất của nghệ thuật đương đại Trung Quốc được trình diễn tại đây là tác phẩm của nghệ sĩ He Yunchang. Anh này đã dùng xi măng làm đông cứng cơ thể mình trong một cái hộp, chỉ để hở hai lỗ nhỏ để thở và ở đó trong 24 tiếng đồng hồ. Tác phẩm của He đã làm dấy lên một cuộc tranh luận lớn ở Trung Quốc lúc bấy giờ về nghệ thuật đương đại.

Đường vào khu 798

Từ một địa chỉ cho các nghệ sĩ mới thử nghiệm tác phẩm, 798 tiến thêm một bước để trở thành một “quận nghệ thuật”, thu hút không ít các nhà đầu tư không chỉ ở Trung Quốc. Ngoài các phòng tranh, thì các shop mỹ thuật, các shop thời trang, các quán cà phê và nhà hàng, các show trình diễn thời trang… theo nhau xuất hiện đã biến 798 trở thành một “cộng đồng”. Hãng Sony đã từng chọn 798 để tổ chức tiệc ra mắt sản phẩm. Hãng đồng hồ Omega cũng chọn 798 để tổ chức show thời trang. Và cả thời trang Christian Dior, Royal Dutch Shell, cựu siêu mẫu Cindy Crawford cũng đã có mặt tại địa chỉ này. Nhiều công ty thiết kế và cả buôn bán địa ốc cũng tìm đến đây để đặt trụ sở giao dịch… Tất cả những hoạt động này đã và đang nuôi 798 sống lại từ một khu nhà xưởng hoang phế mà không cần đập bỏ hay đầu tư xây dựng mới. Đơn giản chỉ là sự chuyển giao chức năng.

Bài 2: Michael DiGregorio: Hơn cả việc xây cao ốc, trung tâm mua sắm…

Vân Hạc